Handelingen

Amsterdam, Oudekerksplein 15 - Oude Kerk

Uit Reliwiki


Bezig met het laden van de kaart...
Algemene gegevens
Naam kerk: Oude Kerk, St. Nicolaas
Genootschap: PKN Protestantse gemeente Amsterdam
Provincie: Noord-Holland
Gemeente: Amsterdam
Plaats: Amsterdam
Adres: Oudekerksplein 15
Postcode: 1012GX
Sonneveld-index: 04736
Jaar ingebruikname: 1306
Architect:
Huidige bestemming: Protestantse kerk; museumruimte
Monument status: Rijksmonument 3990

Geschiedenis

Buitengewoon belangrijke, grote, uiterst sfeervolle historische kerk met beeldbepalende toren. Diverse oude glas-in-loodramen. Beroemd groot orgel. Oorspronkelijk gebouwd als R.K. Sint Nicolaaskerk. Officieel het oudste gebouw van Amsterdam. Volgens velen ook de mooiste kerk van Amsterdam.

In de 19e eeuw bleek houtrot aan het dak aanwezig te zijn, dat kreeg een noodreparatie tussen 1912 en 1914. De kerk moest in 1951 gesloten worden wegens instortingsgevaar. Op 14-03-1979 werd de kerk weer in haar geheel opengesteld, na decennialange herstelwerkzaamheden.

Oudekerkstoren (XIV, verhoogd XVI, ommetseld XVIII A, spits door J. Bilhamer 1565), 68 m hoog. Klokkenspel bestaande uit 14 klokken van François Hemony, gegoten in 1656 en 33 moderne klokken. Trommelspeelwerk van Wouter Guerts, 1619. Torenuurwerk van W. Gertszn, 1619. Op de zolder ? een aantal buiten gebruik gestelde speelklokken.

Tot 1659 bezat de toren tevens een aantal luidklokken die in dat jaar door vier nieuwe luidklokken van F. Hemony werden vervangen. De oude klokken verhuisden daarna naar kerken in o.a. Amsterdam (de Zuiderkerk kreeg de grootste klok ervan), Hauwert en Purmerland. Van die vier nieuwe Hemonyklokken scheurde de tweede reeds snel en werd in 1689 door C. Fremy vervangen. De derde klok werd in 1771 door P. Seest vervangen. De kleinste klok tenslotte, heeft in de eerste helft van de 20e eeuw nog als een uurslagklok elders gefunctioneerd maar keerde in 1946 in de Oude Kerk terug. De onderdiameters van het huidige gelui bedragen resp. 175, 140, 117 en 87 cm.

Sinds 2006 bevindt zich in de vieringtoren ook (weer) een klok: deze vesperklok werd in dat jaar door Eijsbouts te Asten vervaardigd. Haar onderdiameter bedraagt ca. 77 cm. Tenslotte bevindt zich in het bovenste, open deel van de torenspits nog een buiten gebruik zijnde klok. Een ons onbekende gieter vervaardigde haar vermoedelijk omstreeks 1505.

  • 2021 In voorjaar Oudekerkstoren geheel in steigers en gaas, periodieke restauratie, die duurt tot najaar 2021.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Oude Kerk. Gotische KERK, XIV-XVI van pseudobasiliek via hallenkerk tot basiliek verbouwd, met hoge zijkapellen ieder voorzien van een topgevel volgens het systeem van de Haagse St.Jacobskerk, en verdere aangebouwde kapellen, portalen, collegekamer van het O.L.Vrouwegilde (1571) en kerkmeesterskamer (XVII A). Er bevinden zich een aantal belangrijke grafmonumenten in de kerk: voor zeelieden als Abraham van der Hulst (1666) door Artus de With, voor admiraal Isaac Sweers (1673) door Rombout Verhulst en voor admiraal Willem van der Zaan (1670) eveneens door Verhulst. Verder zijn Jacob van Heemskerkck, de overwinteraar op Nova Zembla en Saskia van Uylenburgh, de eerste vrouw van Rembrandt van Rijn er begraven evenals Jan Pieterszoon Sweelinck. Inventaris. a. Hoofdorgel. Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk, Rugwerk en Pedaal, in eerste aanleg gemaakt in 1724/26 door Christian Vater (Hannover). In 1742 verbouwd en uitgebreid door Johann Caspar Müller (Den Haag). In 1870 ingrijpend veranderd door C.G.F. Witte (firma J. Bätz & Co.) te Utrecht. In 1904/05 verbeterde G. Spit uit Den Haag de windvoorziening. De firma S.F. Blank (Herwijnen) repareerde in 1981 de balgen en herstelde in 1987/88 de windladen en de tractuur en plaatste nieuwe klavieren. b. Transeptorgel. Tegen de noordwand staat een orgelkas van H.W. Schonat uit 1658 opgesteld, met een Pedaalkas in het Noordertransept. Van het oorspronkelijke instrument bevindt zich nog pijpwerk in het zgn Groene Kerkje te Oegstgeest. Het huidige instrument, met Hoofdwerk, Borstwerk en vrij Pedaal, werd in 1964/65 gebouwd door de firma Ahrend & Brunzema (Leer). c. Kabinetorgel. In de kerk bevindt zich een eenklaviers kabinetorgel, in 1767 gemaakt door D. Onderhorst.

Orgels

Covelens en Niehofforgel

Jan van Covelen en Hendrik Niehoff realiseerden samen het oude orgel in de jaren 1539/1545. Dit orgel is het instrument waar Sweelinck op speelde. Het werd op 28 oktober 1545 opgeleverd. In 1723 is het afgebroken. De kassen waren gemaakt door Adriaan Schalken.

Vater-orgel

Het Oudekerks-orgel te Amsterdam werd door Christian Vater gebouwd tussen 1724 en 1726. Op 30 september 1726 werd het gekeurd en op 13 oktober is het in gebruik genomen. Het had bij oplevering 45 stemmen. De ornamenten zijn gemaakt door Jurriaan Westerman, die ook de kas had ontworpen. Al in 1728 verzocht de organist van de kerk Johannes Ulhoorn om enkele wijzigingen. Op het Rugwerk werd de Hobo vervangen door een Trompet, en er werd een Scherp geplaatst. Op het Hoofdwerk werden een Scherp en een Sesquialter geplaatst. Omdat de toren van de kerk ernstig aan het verzakken was, werd in de jaren 1730 het orgel gedemonteerd en opgeslagen. Orgelbouwer Johann Caspar Müller voerde het werk uit. Hij uitte veel kritiek op het werk van Vater. Hij voegde negen stemmen toe en verdubbelde verschillende koren. Het orgel had nu 54 stemmen. De toetsdruk was enorm zwaar geworden, zodat het orgel ook berucht werd. De Cornet IX sterk van het Rugwerk werd later nog uitgebreid tot X sterk. Op 22 februari 1742 werd het orgel gekeurd door Henricus Radeker uit Haarlem en N. Ebeling uit Den Haag. J.H.H. Bätz voerde in 1762/1763 verbeteringen uit. Hij verving de Quint 3' van het Hoofdwerk door een Roerquint 3', en op het Pedaal werden de Woudfluit 2' en de Cornet 2' vervangen door respectievelijk een Nachthoorn 2' en een Singhoorn 2'. In 1869/1870 werd het orgel opnieuw behoorlijk onder handen genomen door C.G.F. Witte. Deze maakte nieuwe klavieren en een nieuwe tractuur. Hij veranderde ook toonhoogte, stemming en intonatie, en stelde verschillende dubbelkoren buiten gebruik, of verwijderde deze. De Cornet van het Rugwerk bracht hij terug tot V sterk. De Scherp van het Rugwerk verving hij door een Carillon III-IV sterk en op het Hoofdwerk werd de Open Fluit 2' ingewisseld voor een Roerfluit 2'. Op 23 oktober 1870 is het instrument weer in gebruik genomen. In 1905 voerde Gerrit Spit reparatiewerkzaamheden uit. De balgen zijn door de fa. S.F. Blank in 1979 hersteld in de oorspronkelijke staat. In 1987 plaatsten zij een nieuwe klaviatuur, geïnspireerd op Christian Müllers werk. De klaviatuur van Witte werd in het orgelmuseum opgeslagen. De firma Reil voerde in 2007 groot onderhoud uit. Het orgel is in de jaren 2015-2018 geheel gerestaureerd door de firma Reil onder advies van Henk Verhoef. Uitgangspunt was het behoud van al het pijpwerk zoals het nu in het orgel aanwezig was, en geen ingrepen in de intonatie als dit niet strikt noodzakelijk zou zijn. Op 28 september 2018 werd het orgel weer opgeleverd.

(Bron:Orgeldatabase)

Koororgel

Imbruno-orgel

In de consistorie van de Oude Kerk te Amsterdam staat een klein positief, dat is gebouwd door Matteo Imbruno, de organist van de kerk. Het heeft één register, een gedekte achtvoets fluit.

Puccini-orgel

In 2010 bouwde de Italiaanse bouwer Nicola Puccini een positief voor de Oude Kerk in Amsterdam. Het is gebouwd naar voorbeelden uit Toscane uit de zeventiende eeuw. Het orgel zal in gebruik worden genomen op 4 september 2010.

Deetlef Onderhorst-orgel

In 1767 bouwde Deetlef Onderhorst een kabinetorgel voor een niet bekende klant. Waarschijnlijk was het voor een particulier bestemd. Het instrument stond sinds 1848 in het Oudenliedenhuis aan de Roetersstraat in Amsterdam. In 1977 restaureerde Adema-Schreurs het orgel, waarna het in het koor van de Oude Kerk is geplaatst. Een nieuwe restauratie was nodig in 2002. Deze werd uitgevoerd door de firma Verschueren. Op 18 oktober 2003 is het orgel weer in gebruik genomen. In 2016 is het orgel verkocht aan het Orgelpark in Amsterdam. Het instrument is gerestaureerd door de firma Elbertse, en de planning is dat het op 6 mei 2017 in gebruik wordt genomen in het Orgelpark met een bespeling door Matteo Imbruno.

Ahrend & Brunzema-orgel

Het kleine orgel van de Oude Kerk in Amsterdam werd door Schonat gebouwd in 1658. In later tijd is het binnenwerk eruit gehaald door Friedrichs, die in 1823 een orgel bouwde voor de Zuiderkerk te Amsterdam. Hier gebruikte hij het Schonat-pijpwerk voor. Nadat deze kerk werd gesloten, verhuisde het orgel naar Aalten, overigens zonder front. In 1977 werd in Aalten een reconstructie van het Friedrichs orgel uitgevoerd door Verschueren. Het oude Schonat-pijpwerk werd nu weer gebruikt voor de bouw van een orgel in het Groene Kerkje te Oegsgeest door Metzler. In 1965 hebben Ahrend & Brunzema een nieuw binnenwerk vervaardigd. De oude dispositie, zoals vermeld door Hess, is uitgangspunt geweest. Er is echter één stem aan toegevoegd: een Gemshoorn 2' op het Hoofdwerk. Het orgel kreeg een evenredig zwevende temperatuur. In 2002 is deze temperatuur echter gewijzigd in een middentoonstemming door Flentrop. Op 29 juni 2002 is het instrument weer in gebruik genomen met een speciaal concert door Gustav Leonhardt en Matteo Imbruno.

Gebruik

De Oude Kerk is nog steeds volop in gebruik. Midden in het rumoerige Amsterdam worden er op zondag kerkdiensten belegd door een PKN-gemeente. Teruggekeerd naar een ‘Oude Liturgie’, trekt de Oudekerkgemeente bezoekers uit verschillende plaatsen. De Sweelinck cantorij die wekelijks haar bijdrage levert aan de diensten is zeer populair. Mensen uit Amsterdam, maar ook uit andere plaatsen zijn lid en voelen zich verbonden met de geschiedenis van de liturgie en met Jan Pieterszoon Sweelinck die in deze kerk begraven ligt. Naast de diensten op zondag heeft de gemeente op woensdagavond een rustpunt, waarbij de kerk open is, het orgel wordt bespeeld en avondgebeden worden gehouden. Ook de cantorij repeteert op deze avond en men kan de repetitie bijwonen. Iedereen is hier welkom voor gebed, bezinning, bezichtiging etcetera.

Omdat de Oudekerkgemeente niet meer zelf in staat is het gebouw financieel te onderhouden, is het gebouw in beheer van de Oude Kerk Stichting en huist er sinds 2016 ook een museum in het gebouw. Doordeweeks kan de bezoeker tentoonstellingen bezichtigen die in de Oude Kerk plaatsvinden. Deze zijn altijd geïnspireerd door het gebouw zelf en zijn vaak een aantal maanden lang te bezichtigen. Zo is de huidige tentoonstelling (december 2017) gebaseerd op de graven en de doden in de Oude Kerk en bestond de tentoonstelling daarvoor uit vluchtelingendekentjes die door hele kerk heen lagen.

In de media

  • Uit Reformatorisch Dagblad, 3 oktober 2006.

De gemeente Amsterdam stelt extra geld ter beschikking van het oudste gebouw van de hoofdstad, de Oude Kerk. Een deel van het geld zal aan de restauratie van de zerkenvloer worden besteed. Volgens directeur Herbert van Hasselt van de Oude Kerk is met het extra geld ook het permanente onderhoud van de kerk voor de komende tijd gewaarborgd. De gemeente stelt 974.000 euro beschikbaar voor de restauratie. Van Hasselt is verheugd met het geld. „Maar het is ook goed voor alle Amsterdammers. Dit is het enige gebouw in Amsterdam dat alles heeft zien komen en gaan in de stad.” In de Oude Kerk liggen vele prominenten begraven onder wie de eerste vrouw van Rembrandt, Saskia van Uylenburch. De zerkenvloer is verzakt. Het geld wordt gebruikt om beschadigde zerken te repareren. Er zal een zandlaag onder de zerken worden aangebracht om verzakkingen te voorkomen. De kerk vierde vorige maand haar 700-jarig bestaan.

  • Uit Reformatorisch Dagblad, 3 juni 2008.

De derde restauratieronde van de Oude Kerk in Amsterdam is in volle gang. Na eerdere grote restauraties in de periode van 1955 tot 1978 en in de jaren negentig komt nu onder andere de oude gravenvloer aan de beurt. De vloer heeft een oppervlakte van 3300 vierkante meter en bevat 2500 historische grafstenen. De meeste grafstenen worden gelicht, gerepareerd en teruggelegd op een nieuwe, verstevigde zandlaag. Er worden geen graven geruimd. De verzamelde kennis over de graven is terug te vinden op internet. Op de website http://www.gravenopinternet.nl staat een overzicht van de zerkenvloer. Ook zijn er afbeeldingen van de zerken beschikbaar. Behalve de grafvloer worden ook verschillende muren, het tongewelf en het dak aangepakt. De zuidmuur van de Oude Kerk wordt ingesmeerd met bijenwas. Hiermee proberen de restaurateurs op natuurlijke wijze de aantasting door vocht te beperken. De volledige restauratie moet in 2013 zijn afgerond.

  • Uit AT5 d.d. 22 mei 2013

In een bijgebouw van de Oude Kerk zijn volgens de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad (VVAB) illegaal twee muurtjes gesloopt.

  • Uit Reformatorisch Dagblad, 14 augustus 2013

De restauratie van de Oude Kerk in Amsterdam is na 75 jaar voltooid. Met een stadsdiner voor 800 personen wordt dat op 13 september gevierd. In 1938 startten de restauratiewerkzaamheden. Koningin Wilhelmina zorgde toen met een gift voor een begin van het project. Alleen het orgel moet nog worden opgeknapt. De Oude Kerk is het oudste gebouw van de stad. De eerste expositie in de gerestaureerde kerk wordt naar verwachting geopend op 16 november 2013.

  • Uit Het Parool 3 september 2014

De Oude Kerk begint half september met de restauratie van het Vater-Müller orgel uit 1724. Door de restauratie moet het Grote Stadsorgel weer 'op zijn minst 300 jaar' meekunnen, zo is het plan. De kosten voor het herstel worden geschat op 1,3 miljoen euro. De financiering voor de renovatie, de eerste in 150 jaar, is voor 70 procent rond. Het orgel werd tussen 1724 en 1726 gebouwd door Christiaan Vater en werd later herplaatst door Johan Caspar Müller. Het orgel in het oudste nog bestaande gebouw van Amsterdam deed lang dienst als stadsorgel.

Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

Interieur

Glas-in-lood