Arnhem, Spoorwegstraat 8-10 - Evangelisch-Lutherse Kerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Evangelisch-Lutherse Kerk
Genootschap:	nvt
Provincie:	Gelderland
Gemeente:	Arnhem
Plaats:	Arnhem
Adres:	Spoorwegstraat 8 - 10
Postcode:	6828AS
Jaar ingebruikname:	1898
Architect:	Freem, A.R. (1853-1921)
Huidige bestemming:	horeca
Sonneveld-index:	10977
Monument status:	Rijksmonument 516875
Bouwjaar:	1897-1898
Type:	Kerk
Functie:	Ontspanning, horeca en toerisme

Geschiedenis

Beeldbepalende neogotische kerk met toren. Samen met de R.K. Sint Martinuskerk en toren van buitengewoon groot belang in het stadsbeeld.

2016 Staat te koop.
2017 Verkocht aan projectontwikkelaar. Het Van Vulpenorgel uit 1982 staat (apart) ook te koop.

De ideeën/plannen in 2017 zijn een "oosterse markt" met winkeltjes, en daarboven appartementen. Er zit asbest in het dak, dat moet worden verwijderd.

Het bestemmingsplan moet nog worden aangepast.

Mede afhankelijk daarvan zijn er in 2017 nog vieringen in de kerk gehouden. De laatste kerkdienst was op zondag 21 mei 2017. Op Hemelvaartsdag 25 mei 2017 is nog een snuffelmarkt in het kerkgebouw gehouden, waarop overtollige inventaris te koop was.

De kleine Evangelisch-Lutherse gemeente heeft in mei 2017 onderdak gevonden in de Oud-Katholieke St. Willibrorduskerk aan de Adolf van Nieuwenaarlaan. Daar vinden regelmatig aparte Evangelisch-Lutherse vieringen plaats, maar soms ook gecombineerde vieringen met de Oud-Katholieke parochie.

Omschrijving

Kerkgebouw in gave neo-gotische en een kosterswoning in neo-renaissance stijl, gebouwd door architect A.R. Freem (1853-1921). Enige nog overgebleven bouwwerk van deze architect in Arnhem. Het gebouw manifesteert zich zeer dominant vanuit de Steenstraat/hoek Velperplein. Ook het interieur is nog volledig intact.

Beschrijving

Kerkgebouw met aangebouwde consistoriekamer en naastgelegen kosterswoning. In rode baksteen opgetrokken kerkgebouw opgenomen in omringende bebouwing. Eenbeukig schip, afgesloten door een halfrond koor, onder een zadeldak gedekt met leien, waarop een vierkant houten dakruiter en reeksen smalle dakkapellen. Het westfront heeft een toren met haakse steunberen en spitsboognissen met baksteen traceringen; een torenspits en twee zijkapellen waarboven in het dakvlak eveneens smalle dakkapellen zijn opgenomen. In midden van de westgevel een brede ingangspartij met geprofileerde omlijsting. Het oorspronkelijke interieur is nog volledig aanwezig en geheel intact. De kerk is opgetrokken in neo-gotische stijl, het bijbehorende woonhuis is gebouwd in neo-renaissance stijl.

Monumentomschrijving Rijksdienst

De EVANGELISCH LUTHERSE KERK is een bakstenen neogotische zaalkerk met halfrond gesloten absis en slanke toren met ingesnoerde naaldspits. Rechts staat tegen de kerk een smalle KOSTERSWONING. Beide gebouwen zijn met elkaar verbonden door een gang die langs de westgevel van de kerk is doorgetrokken naar de CONSISTORIEKAMER achter op het perceel.

De kerk en de kosterswoning zijn gelegen in de zuidelijke gevelwand van de smalle Spoorwegstraat, in het perceel tussen het Velperplein en de Hommelstraat. De koorpartij van de kerk wordt in de Van Muijlwijkstraat - een naoorlogse verkeersdoorbraak - gedeeltelijk aan het zicht onttrokken door tweelaags panden met platte daken. Even ten zuiden van de Lutherse kerk staat aan de Steenstraat de R.K. Sint-Martinuskerk uit 1875 van architect A. Tepe (rijksmonument). Beide kerken zijn met de koorpartij naar elkaar gericht.

De Evangelisch Lutherse Kerk aan de Spoorwegstraat is in 1897-1898 gebouwd, nadat het kerkje aan de Korenmarkt (voormalig pakhuis "de Bontenborch", rijksmonument) te klein was geworden. Het ontwerp uit september 1896 in neogotische-stijl is van ingenieur A.R. FREEM (1853-1921). De kosterswoning vertoont bovendien invloeden van de neorenaissance. De bouw werd voor f 56.250,- aanbesteed aan de firma Mulder en Van Wessem. De benodigde financiën voor de bouw van de kerktoren werden in februari 1897 geschonken door mevrouw G.A. Swaving-Arriens. De eerste kerkdienst vond plaats op 27 maart 1898. Freem ontwierp in Arnhem ook de inmiddels gesloopte Remonstrantse Kerk aan de Rietgrachtstraat (* Bedoeld wordt vermoedelijk de gesloopte Gereformeerde Oosterkerk aan de Rietgrachtstraat).

In de Tweede Wereldoorlog is het zuidelijke gedeelte van de kap, ramen en kerkinventaris vernield en daarna in stijl hersteld. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw zijn aan de kerk een ORGEL en een aantal glas-in-loodramen toegevoegd.

Omschrijving

Neogotische ZAALKERK met ingangspartij en toren aan de noordzijde, en halfrond gesloten absis aan de zuidzijde. De bakstenen gevels zijn in kruisverband gemetseld met geknipte voegen. De uitgemetselde plint is voorzien van hoekblokken en een geprofileerde waterlijst van hardsteen. De gevels worden beëindigd door een uitgemetselde band van profielstenen waarop de bakgoot. Het dak van de kerk en de ingesnoerde naaldspits van de toren zijn gedekt met leien in Maasdekking en voorzien van kleine dakkapellen (houten luiken met zandloper-beschildering in blauw en wit, aangekapte schilddakjes met driezijdig overstek aan de voorzijde, pirons). Op de nok van het kerkdak is een houten rechthoekige dakruiter geplaatst die rondom voorzien is van een reeks driepas-openingen. De dakruiter wordt afgesloten door een zadeldak met piron. De naaldspits wordt bekroond door een smeedijzeren kruis waarop een windvaan in de vorm van een zwaan. De toren heeft een vierkant grondplan en bestaat uit drie geledingen die op de hoeken worden begeleid door steunberen met versnijdingen en spitsboognissen. De hoge eerste geleding heeft aan de voorzijde een spitsboogportaal met daarboven een hoog spitsboogvenster. Het portaal bestaat uit: geprofileerde dagkanten en archivolt van rode verblendsteen; treden en neuten van hardsteen; geboorte- en sluitstenen van zandsteen; een opgeklampte dubbele draaideur met smeedijzeren sierbeslag; een natuurstenen spitsboogtrommel met afbeelding van de Lutherse zwaan met uitgeslagen vleugels. Rechts van het portaal is een hardstenen eerste steen ingemetseld met het opschrift: "De eerste steen gelegd door J.E. Schröder Predikant der Gemeente 12 mei 1897". Het grote spitsboogvenster heeft bakstenen tracering en een afzaat. De tweede geleding heeft aan voor-, linker- en rechter zijde elk twee gekoppelde spitsboognissen met daarin boven en onder een kleinere spitsboognis waarin een rechthoekige opening. De derde geleding (klokkenverdieping) heeft in alle vier zijden twee gekoppelde spitsboognissen met elk onderin een rechthoekig houten luik, in het midden een groot galmgat met borden en in de top blind bakstenen traceerwerk. De toren wordt ter hoogte van de eerste geleding geflankeerd door smalle nevenruimten met lessenaardaken. De linker nevenruimte heeft aan de voorzijde een spitsboogingang (opgeklampte draaideur met smeedijzeren sierbeslag en boogtrommel met driepasboog) en daarboven twee gekoppelde glas-in-lood spitsboogvensters. De zijgevel van deze nevenruimte bezit twee dito vensters en wordt afgesloten door een klimmend spitsboogfries en een ezelsrug. De rechter nevenruimte bezit in de eerste en tweede bouwlaag twee gekoppelde glas-in-lood spitsboogvensters. De beëindiging is identiek aan die van de linker nevenruimte. De gevels van het schip en de absis worden geleed door steunberen met versnijdingen. Tussen de steunberen bevindt zich telkens één groot spitsboogvenster met bakstenen tracering.

De INDELING van de kerk bestaat uit een portaal onder de toren, een breed schip van zes traveeën met in de eerste travee een zangerstribune en een afsluitende halfronde absis met triomfboog van rode en zwarte verblendsteen. De ruimte onder de tribune is in de jaren tachtig uitgebouwd en naar het schip toe afgesloten. Deze ruimte waarin twee zuilen van zwart graniet met zandstenen bladkapitelen doet dienst als koffie- en vergaderzaaltje. In het zijportaal aan de oostzijde van de hoofdingang is een moderne keuken geplaatst.

Het rijk uitgevoerde KERKINTERIEUR bevat onder andere een terrazzovloer in het portaal met de tekst: "Bewaar uwen moet, als gij ten huize Gods ingaat"; meerdere houten deuren met briefpanelen; het originele meubilair met kerkbanken, een door koven overhuifd koorgestoelte (volgt de ronding van de absis) en een kansel (verplaatst); een twee-manualig, rein-pneumatisch ORGEL met vrij pedaal, gemaakt door de fa. Standaart uit Rotterdam in 1913. De orgelkas is naar ontwerp van A.R. Freem, architect van het kerkgebouw; een houten tongewelf op trekbalken met middenstijlen, en stroken cassettenzoldering langs de muren op muurstijlen met gesneden korbelen en geprofileerde kraagstenen; polychrome sjabloonbeschilderingen op de oorspronkelijke delen van het gewelf en de cassettes; gesneden houten gewelfschotels tegen de gordelbogen van het tongewelf; één grote ronde lichtkroon van smeedijzer (oorspronkelijk drie exemplaren).

Langs de westgevel van de kerk bevindt zich een gang met plat dak. De gang is aan de straatzijde geopend door een portiek onder lessenaardak. Het lessenaardak tussen tuitgevels met ezelsruggen is aangekapt tegen de linker zijgevel van de kosterswoning. Het portiek heeft in de topgevel aan de voorzijde een halve spitsboogopening met smeedijzeren draaihek, en in de linker zijde twee gekoppelde korfboogvormig afgesloten openingen met lage opengewerkte balustrade van profielstenen. Het portiek bezit een ingangspartij in de achterwand, die bestaat uit een houten paneeldeur (zes ruitjes, drie smeedijzeren roosters, bewerkte stijlen) en een spitsboogvormig bovenlicht. De polychrome tegelvloer (ruitpatroon met gestileerde bloem- en bladmotieven) zet zich voort in de gang. De gang wordt onderverdeeld door spitse gordelbogen en is overdekt met een vlak plafond. De gang leidt naar de CONSISTORIEKAMER die tegen de westgevel van de kerk is gebouwd. Dit éénlaags bouwdeel met plat dak op rechthoekig grondplan heeft in de achtergevel drie spitsboogvormig afgesloten muuropeningen: twee spitsboogramen met bakstenen tracering en glas-in-lood (geometrische en gestileerde florale motieven) en een dubbele draaideur met spitsboog-bovenlicht. De consistoriekamer bezit een groot aantal waardevolle INTERIEURELEMENTEN, zoals een lambrizering met panelen en bewerkte regels en stijlen; houten deuren met briefpanelen en bewerkte omlijstingen; een schouw die bestaat uit een trapeziumvormige rookvanger met bewerkte houten schouwbalk op gemetselde ondersteuningen met bewerkte zandstenen kraagstenen (bladmotief) en betegelde achterwand; polychroom beschilderde balklaag waarvan de sleutelstukken zijn voorzien van een peerkraal.

De grotendeels ingebouwde éénbeukige KOSTERSWONING heeft drie bouwlagen en zolderverdieping op rechthoekig grondplan. De bakstenen gevels zijn gemetseld in kruisverband met geknipte voegen. De uitgemetselde plint heeft een koekoek en is voorzien van hoekblokken en een geprofileerde waterlijst van hardsteen. De gevels zijn rijkelijk voorzien van sierankers en worden beëindigd door een uitgemetselde band van profielstenen waarop de bakgoot. Het schilddak is gedekt met leien in Maasdekking en heeft pironnen op de nokuiteinden. De VOORGEVEL wordt horizontaal geleed door geprofileerde waterlijsten en speklagen van zandsteen. De drie bouwlagen bezitten elk drie gekoppelde vensters onder blinde bogen. De eerste en tweede bouwlaag bezitten een stolpraam met bovenlicht tussen smalle enkelruits ramen met bovenlichten. De afsluitende rond- en segmentbogen hebben geboorte- en sluitstenen van zandsteen en zijn gevuld met metselmozaïek. De derde bouwlaag bezit drie gekoppelde even brede draairamen met tweeruits bovendelen onder blinde segmentbogen met geboorte- en sluitstenen van zandsteen. De bovendorpels van de vensters zijn bekleed met omgekrulde loodslabben.

De LINKER ZIJGEVEL heeft halverwege drie getoogde muuropeningen boven elkaar: in de eerste bouwlaag een ingang (in de gang) en in de verdiepingen elk een stolpraam onder blinde segmentboog. De RECHTER ZIJGEVEL steekt met de derde bouwlaag uit boven de belendende bebouwing en is blind uitgevoerd.

Het gemoderniseerde INTERIEUR bezit in de eerste bouwlaag een woon-/spreekkamer met een zwart marmeren schouw en een eenvoudig stucplafond.

Waardering

EVANGELISCH LUTHERSE KERK incl. ORGEL met KOSTERSWONING en CONSISTORIEKAMER uit 1897-1898.

Van architectuurhistorische waarde als enig overgebleven religieuze bouwwerk van ingenieur FREEM (1853-1921) in Arnhem, en derhalve van belang voor diens oeuvre waarover verder weinig bekend is. Kerk en kosterswoning zijn voorts van belang als grotendeels gaaf voorbeeld in exterieur van een laat-negentiende eeuws complex, met hoogwaardige esthetische kwaliteiten van de samenstellende onderdelen, die, hoewel in verschillende architectuurstijlen uitgevoerd (neogotische kerk en kosterswoning met neorenaissance-invloeden), uitgevoerd door één architect een visuele eenheid vormen. Met name de kerk en de consistoriekamer hebben een zeldzaam interieur en bezitten bijzondere elementen, zoals een beschilderd houten tongewelf, polychroom beschilderde lambrizeringen en deuren met briefpanelen.
Van stedebouwkundige waarde als belangrijk onderdeel van het historisch gegroeid stedelijk gebied ten noorden van het Velperplein en in relatie met de nabij gelegen R.K. Sint-Martinuskerk in de Steenstraat (rijksmonument). De hoge torens van beide kerken zijn te samen van bijzondere betekenis voor het Arnhemse stadsbeeld. De aaneengebouwde kerk, kosterswoning en consistoriekamer vormen een karakteristiek ensemble.
Van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een religieuze ontwikkeling: de Evangelisch Lutherse Gemeente voor Arnhem en omgeving met een historie die terug reikt tot 1644. Vanaf dat jaar vonden kerkdiensten plaats in het voormalige pakhuis "de Bontenborch" aan de Korenmarkt (rijksmonument), en sedert 1898 in onderhavige kerk aan de Spoorwegstraat. Beide gebouwen zijn als zodanig herkenbaar aan het symbool van de zwaan op de voorgevel.

Orgels

Standaart-orgel

Op 13 mei 1913 wordt een door de firma A. Standaart (Rotterdam) gebouwd orgel in gebruik genomen. Het heeft pneumatische kegelladen en de volgende dispositie:

Eerste klavier: Prestant 16' - Bourdon 16' - Prestant 8' - Salicionaal 8' - Viola d'amore 8' - Roerfluit 8' - Octaaf 4' - Fluit dolce 4' - Woudfluit 2' - Mixtuur 4 sterk - Cornet 5 sterk (discant) - Trompet 8'.
Tweede klavier (in crescendokast): Vioolprestant 8' - Viola di Gamba 8' - Aeoline 8' - Vox céleste 8' - Holpijp 8' - Salicet 4' - Piccolo 2' - Eufonia 8' - Vox angelica 8' - Tremulant.
Pedaal: Prestantbas 16' - Subbas 16' - Violoncel 8' - Octaaf 4' - Trombone 8'.

Gebruikelijke koppelingen, vaste combinaties, vrije combinatie.

In 1952 wordt de dispositie onder advies van Simon C. Jansen naar neobarokke mode gewijzigd. In de 1970-er jaren raakt het zo goed als onbespeelbaar, waarna gedurende enkele jaren het koororgel van de Eusebiuskerk als interim-orgel gebruikt wordt. Na aanschaf van het nieuwe Van Vulpen-orgel blijft het Standaart-orgel in de kerk staan.

Van Vulpen-orgel

In 1982 bouwt de firma Gebr. Van Vulpen (Utrecht) een nieuw orgel.

Dispositie

Manuaal 1: Bourdon 16' - Prestant 8' - Roerfluit 8' - Octaaf 4' - Quint 3' - Octaaf 2' - Mixtuur 1⅓' 4-5 sterk - Cornet 4' 4 sterk discant.
Manuaal 2: Gedekt 8' - Fluit 4' - Fluit 2' - Dulciaan 8' - Tremulant.
Pedaal: Bourdon 16' (transm.) - Prestant 8' (transm.) - Bazuin 16'.
Koppelingen: manuaal 1 aan pedaal - manuaal 2 aan pedaal - schuifkoppeling manualen.

Mechanische sleepladen. Manuaalomvang: C-f3. Pedaalomvang: C-d1. Stemming: Werckmeister III

Kistorgel

Het kistorgel is in 1971 gemaakt door de firma J. de Koff & Zoon (Utrecht). Het is een model waarvan verschillende exemplaren zijn gemaakt onder de naam 'Continuo'. Na het faillissement van de firma De Koff is het kistorgel afgebouwd door orgelmaker A.H. de Graaf (Leusden). Later zijn de pijpen van de Prestant 2' Bas door de firma Gebr. van Vulpen (Utrecht) verlengd teneinde een steminrichting te kunnen aanbrengen.

Dispositie

Manuaal: Gedekt 8' (C-H hout, rest metaal) - Roerfluit 4' - Prestant 2'

Alle registers zijn gedeeld in bas en discant, scheiding tussen h0 en c1. Manuaalomvang: C-f3.

In de media

Uit Het Nieuws van den Dag, 19 Maart 1898.

Aanstaanden Zondag wordt te Arnhem de nieuwe Luthersche Kerk, aan de Sonsbeekstraat gebouwd, naar de plannen van den architect A.B. Freem, door Ds. J.E. Schröder ingewijd.

Uit Hou van Arnhem, 12 december 2016

De evangelisch-lutherse gemeente in Arnhem wil van haar kerk af. Het neogotische gebouw uit 1898 heeft een opknapbeurt nodig aan het dak. Daar zou onder meer asbest moeten worden verwijderd. Het 300 leden tellende kerkgenootschap kan dat bedrag niet meer opbrengen. Ook is het bouwwerk aan de Spoorwegstraat te groot voor de slinkende gemeente. “Wat meer dan jammer, dat we zo’n monumentaal gebouw, met prachtige akoestiek, ramen, sfeer en licht in het centrum van onze stad Arnhem moeten achterlaten”, reageert een gemeentelid in hun kerkblad. Het orgel in de kerk staat al langer te koop. Op de site van het kerkgenootschap staat het uit 1982 daterende instrument aangeprezen als zeer onderhoudsvriendelijk. Wat de rijksmonumentale kerk en het orgel moeten opbrengen, is nog niet duidelijk. De overdracht zou begin 2017 moeten plaatsvinden. Maar wie de koper zou moeten zijn is nog niet duidelijk. De evangelisch-lutherse gemeente is op zoek naar een ander onderkomen, al dan niet in samenwerking met een ander genootschap. Weer moet er voor een monumentaal kerkgebouw een nieuwe bestemming worden gezocht. Dat is in 1898 wel gelukt. De eerste lutherse kerk van Arnhem staat aan de Korenmarkt. Dat werd na de bouw van de huidige kerk veranderd in een graanpakhuis. Vandaag de dag zit club 5th Avenue in het eveneens rijksmonumentale pand.

Uit De Gelderlander, 7 september 2018.

Mirella bouwt Arnhemse kerk om tot restaurant en hotel in Moorse stijl

ARNHEM - In de oude Evangelisch-Lutherse Kerk aan de Spoorwegstraat in Arnhem verrijst een hotel en restaurant. De verbouwing is nog in volle gang, maar geïnteresseerden kunnen komend weekeinde, in het kader van Open Monumentendag, alvast een blik in het voormalige godshuis werpen.

Anita van Rootselaar 07-09-18, 07:55 Laatste update: 16:16 Bron: De Gelderlander

Mirella Kreger begon ruim twee jaar geleden met haar plannen voor hotel-restaurant Bizar-Bazar. Groots en anders moest het worden. On-Arnhems. En: in Moorse stijl. Het ziet er naar uit dat haar dromen uitkomen. De Evangelisch-Lutherse Kerk ondergaat momenteel een metamorfose die haar weerga niet kent. ,,Toen burgemeester Marcouch hier kwam, zei hij: dit is net een riad, een traditioneel Marokkaans huis. Dat was precies wat ik voor ogen had.’’

Bizar-Bazar telt straks ongeveer honderd zitplekken. Verder komen er veertien hotelkamers.

De Evangelisch-Lutherse Kerk, gelegen tussen de Spoorwegstraat en de Van Muijlwijkstraat, is een monumentaal pand. Dat vergt creativiteit bij de verbouwing. Kreger: ,,We mogen bijvoorbeeld niet in de wanden boren.’’

Kamers op poten

Lastig, want de kerk heeft juist vooral veel ruimte in de hoogte. Dus laat Kreger hotelkamers 'op poten' bouwen, vrij van de wanden. Acht kamers staan aan weerszijden van het middenschip op zware stalen korbelen. Het midden van de ruimte is leeg. Zo is het plafond ook vanaf de begane grond te zien.

De voorzijde van de kamers wordt volledig van glas gemaakt: vanaf daar kijk je recht beneden het restaurant in. En andersom. ,,We gaan nog iets doen met gordijnen. Die kunnen de hotelgasten dichttrekken als ze privacy willen.’’

Ook in het dak van de kamers komt glas, zodat het kerkplafond zichtbaar blijft. Om geluidsoverlast vanuit het restaurant te voorkomen, worden de zwevende hotelkamers extra dik geïsoleerd. ,,Het glas heeft dezelfde dikte als dat op Schiphol.’’

Het grote orgel, dat niet meer functioneert, wordt een 'dj-booth'. Van de kerkbanken, waarvan Kreger het zitvlak laat verbreden voor meer comfort, moeten er van elk soort twee in originele staat blijven. Die gaan naar de opslag. De preekstoel wordt een plantenbak. Er komt een grote olijfboom in.

Voor Kreger is het belangrijk dat de kerk haar publieke functie als 'plek voor iedereen' behoudt. In het restaurant wordt dan ook eten geserveerd in verschillende prijsklassen. Ook wil ze graag een 'stepping stone' voor het Modekwartier zijn. ,,Er komt een shop. Daar wil ik producten verkopen van ondernemers uit het Modekwartier.’’

De centrale ingang van Bizar-Bazar komt aan de kant van de Van Muijlwijkstraat te liggen. Nu is die nog in de Spoorwegstraat. Aan beide kanten komt een glazen pui. Kreger is ook nog in overleg met de gemeente over de panden die nu het kerkgebouw van de straat afschermen. Daar is onder andere restaurant Walid's gevestigd. ,,Ik wil het liefst dat die gebouwen gesloopt worden.’’

Ambtenaar

Al met al een flink project voor Kreger, die tot voor kort als gemeenteambtenaar werkte. ,,Ik heb geen ervaring met bouwen en ook niet met horeca.’’ Toch is ze opvallend rustig. ,,Ik werkte eerder als projectleider, dus ik ben goed in het houden van het overzicht.’’

Bizar-Bazar moet in november haar deuren openen. Zaterdag 8 en zondag 9 september geeft architect Ruud-Jan Kokke om 11.30 en 13.00 uur rondleidingen.