Edam, Voorhaven 135 - De Swaen
Uit Reliwiki
Algemene gegevens | |
---|---|
Naam kerk: | De Swaen |
Genootschap: | PKN Evangelisch-Lutherse kerk |
Provincie: | Noord-Holland |
Gemeente: | Edam-Volendam |
Plaats: | Edam |
Adres: | Voorhaven 135 |
Postcode: | 1135BL |
Inventarisatienummer: | 05372 |
Jaar ingebruikname: | 1741 |
Architect: | Cloppenburg, Jan |
Huidige bestemming: | kerk |
Monument status: | Rijksmonument 14421 |
Geschiedenis
Prachtige, statige kerk zonder toren. Gebouwd als Evangelisch-Lutherse Kerk.
In 2007 zijn deze kerk, de Hervormde Grote Kerk en de Gereformeerde Kerk aan het Groenland gefuseerd tot de locale Protestantse Kerkgemeente (PKN). Deze Evangelisch-Lutherse Kerk kreeg toen de naam "De Swaen".
Van 2013 tot 2015 in renovatie en verbouwing.
Monumentomschrijving Rijksdienst
Lutherse Kerk. Zaalkerk uit 1740 met deftige voorgevel, bekroond met een gebeeldhouwde attiek in Lodewijk XIV-stijl. Preekstoel uit bouwtijd. Doophek en doopbanken XIXa. Twee lezenaars en twee doopbogen van koper, XVIIIb. Orgel met Onderwerk en Bovenwerk, in 1809 gemaakt door G.T. Batz.
Gebouwomschrijving SKKN
Omstreeks 1630 woonden enkele tientallen Lutherse immigranten uit Denemarken en Holstein in Edam. Zij hielden op zondag huisdiensten waarin een preek of een andere tekst van Luther werd voorgelezen. Toen deze huisdiensten door de overheid werden verboden, bleef men in het geheim doorgaan met deze bijeenkomsten. Van 1636 tot 1640 beschikte men zelfs over een soort predikant, een leek, genaamd Pieter van Aengelen (van Engelen) uit Holstein, die een zekere theologische scholing had genoten. Hij had als meesterknecht gewerkt bij een zijde-importeur en was door de in 1614 opgerichte Amsterdamse Broederschap, de zogenaamde Fraterniteit, geschikt bevonden te preken in Waterland.
In 1647 werd de Lutherse Gemeente officieel gesticht. De in dat jaar gekozen kerkenraad liet op een aangekocht stukje grond in de stad een kerkje bouwen, dat echter na enige jaren, in 1652, uit geldgebrek moest worden verkocht. Toen in 1654 de financiële toestand enigszins was verbeterd, kon een pand in de Oosterbaansteeg (later genoemd: Korte Baansteeg) worden verworven en verbouwd tot een - volgens een mededeling uit later tijd - "zeer klein en duister" kerkje met een daarnaast gelegen pastorie. In 1692 verliet de gemeente deze kerk omdat men een huis aan de tegenwoordige Achterhaven had kunnen kopen dat op eenvoudige en goedkope wijze werd verbouwd tot wat later genoemd werd "een aardig klein kerkje". De preekstoel die er werd geplaatst werd geschonken door het Amsterdams Consistorie en was afkomstig uit de in 1671 gebouwde Nieuwe of Ronde Lutherse kerk aan het Singel te Amsterdam. In de loop van de achttiende eeuw nam, voornamelijk door de komst van lutherse immigranten, het aantal leden toe en kwam er enige verbetering in de financiële situatie. Johan Frederik Meijer, die als predikant de gemeente diende van 1722 tot 1775, nam het initiatief tot de bouw van de tegenwoordige kerk aan de Voorhaven. De kerk aan de Achterhaven namelijk was in 1735 als gevolg van een storm zó zwaar beschadigd, dat zij met instorting werd bedreigd. Medio 1737, tijdens de voltooiing van het nieuwe stadhuis aan het Damplein, wist Meijer de Edamse magistraat ertoe te bewegen het oude stadhuis met de onderliggende grond aan de Voorhaven, gebouwd als "Gasthuis van de H. Geest", zonder enige vergoeding te schenken aan de Lutherse gemeente. De financiële basis voor de bouw van een kerk werd mogelijk gemaakt door een door Meijer persoonlijk gehouden collecte onder de leden van de Amsterdamse gemeente, welke maar liefst fl. 7.500,- opbracht. Toen het oude stadhuis eind 1739 was gesloopt, kon direct begonnen worden met de bouw van de nieuwe kerk naar ontwerp van de uit Edam afkomstige architect Jan Cloppenburg te Amsterdam. Hij maakte daarbij gebruik van de tekeningen en het bestek van de voormalige, in 1738 gebouwde, Lutherse Kerk te Arnhem. Het werk werd uitgevoerd door timmerman Jan Claesz. Bruijn en metselaar Marten Kat, terwijl de beglazing en het schilderwerk werden opgedragen aan Jacob Laan. De tussen woonhuizen ingebouwde zaalkerk met houten tongewelf heeft een statige voorgevel in Lodewijk XIV-stijl, voorzien van drie grote rondboogvensters, natuurstenen hoekpilasters en een bekroning in de vorm van een gebeeldhouwde natuurstenen attiek met een reliëf van een zwaan. Boven de door Ionische pilasters geflankeerde ingang, onder het middelste raam, is het jaartal 1740 aangebracht en een rijmspreuk welke in dankbaarheid herinnert aan het feit dat men gratis de beschikking gekregen had over de lokatie van het oude raadhuis: "DAAR EERTIJDS WIERD HET HEIJLIG RECHT / TEN NUT VAN 'T ALGEMEEN BESLEGT, / WORD NU, NAAR 'T VOORSCHRIFT VAN GODS WOORD, / DE VREDE - EN BOET-BAZUIJN GEHOORT: / MEN DANKE GOD EN D'ACHTB'RE RAAD / DOOR WELKERS GUNST DIT HYIJS HIER STAAT". Op 23 juli 1741 werd de kerk plechtig ingewijd. In 1772 werd het gebouw na een brand gerestaureerd. De wijzerplaat van het uurwerk boven de herenbank (inv.nr. 51) en een collectezak met zilveren belletje (inv.nr. 49) herinneren nog aan deze restauratie. Honderd jaar na de in gebruikname, in 1841, vond een ingrijpende inwendige restauratie plaats onder leiding van D. de Leeuw, architect-landmeter bij het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen te Edam.
Een totale restauratie kwam 150 jaar later, namelijk in de jaren 1990-1991, tot stand. Ze werd verricht onder leiding van de Edamse architect Dick Bak en uitgevoerd door Egbertus Butter te Edam. De financiering werd onder meer mogelijk gemaakt door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en de provincie Noord-Holland, terwijl evenals vroeger veel medewerking werd verkregen van het Edamse gemeentebestuur.
De Evangelisch-Lutherse gemeente had tot 1957 de beschikking over een eigen predikant. Na het vertrek van A. Burghoorn ging men over tot samenwerking met de gemeente Monnickendam.
In de media
- Uit Nieuw-Volendam.nl, d.d. 22 oktober 2015
Zondagmorgen om 10 uur was er een feestelijke dienst in de voormalige Lutherse Kerk aan de Voorhaven te Edam. Het kerkgebouw is ingrijpend gerenoveerd en verbouwd. Na de fusie in 2007 tussen de Hervormde, Gereformeerde en Lutherse Kerk moest de kerk aan het Groenland helaas sluiten. De Grote Kerk en Protestantse Kerk de Swaen zijn er voor de diensten. Na een verbouwing van 2 jaar is “De Swaen” nu weer in gebruik. Na de dienst werd een taart aangesneden en was er van 12.00 tot 13.00 uur een receptie in de schitterend gerenoveerde kerk.
Externe links
Afbeeldingen
- Op zoek naar afbeeldingen interieur.