Handelingen

Gouda, Achter de Kerk 1 - Grote- of Sint Janskerk

Uit Reliwiki


Bezig met het laden van de kaart...
Algemene gegevens
Naam object: Grote- of Sint Janskerk
Genootschap: PKN Protestantse wijkgemeente Gouda
Provincie: Zuid-Holland
Gemeente: Gouda
Plaats: Gouda
Adres: Achter de Kerk 1
Postcode: 2801JW
Sonneveld-index: 01864
Jaar ingebruikname: 1552
Architect:
Huidige bestemming: protestantse kerk
Monument status: Rijksmonument 16722



Geschiedenis

plattegrond

Buitengewoon belangrijke, grote stadskerk met toren. Verving een Middeleeuwse 13e eeuwse kerk. Vooral bekend door de unieke serie glas-in-loodramen.

Eén van de 4 grootste historische stadskerken in de provincies Noord- en Zuid-Holland (de andere zijn de Grote kerken in Haarlem en Dordrecht en de Pieterskerk in Leiden).

Laatgotische, geheel in hout overwelfde kruisbasiliek van uitzonderlijke lengte. Kern van het huidige gebouw is een 15de eeuwse hallenkerk. Na een brand in 1552 werd de kerk in gewijzigde vorm hersteld en kreeg zij de basilicale vorm. De buitenmuren zijn voorzien van hoge topgevels waardoor grote vensters konden worden aangebracht. Beroemd is de kerk vooral door de volledige reeks gebrandschilderde ramen waarmee na de brand van 1552 (nog in de katholieke tijd) een begin werd gemaakt en die na de Reformatie tot in de 17de eeuw werd voortgezet. Koorhek uit 1778-1782. Kansel met doophek uit 1810.

Vanaf voorjaar 2004 bevinden zich in de kapel van de Ned. Hervormde Janskerk twaalf beelden van de discipelen van Jezus. Ze zijn gemaakt door wijlen Ds. Hulst. De dochter van de predikant schonk de beelden aan de Janskerk.

Van de ramen van de Goudse Sint Janskerk zijn de kartons, de originele werktekeningen, nog bewaard. Dat is uniek. Zelfs internationaal is er geen kerk te vinden met zo’n complete serie ramen met bijpassende kartons. Voorjaar 2005 is begonnen met de algehele restauratie van deze kartons. Die restauratie zou toen 1,2 miljoen euro gaan kosten. Volgens de kerkarchivaris gaat het om 415 lange stroken met een totaal oppervlak van 1159 vierkante meter. Dat is een lengte van 1,8 kilometer als je ze achter elkaar zou leggen.

Het kerkgebouw

De 123 meter lange Sint Janskerk vanuit het noorden. Foto: A. Roks 2006

De Sint Janskerk is met 123 meter de langste kerk in Nederland. Van de oudste bouwgeschiedenis, die begon omstreeks 1280, is weinig bekend. De kerk bezit een relatief kleine toren met carillon, waarvan de klokken grotendeels afkomstig zijn uit de beroemde zeventiende-eeuwse klokkengieterij van de gebroeders Hemony. Het huidige kerkgebouw, in de vorm van een kruisbasiliek, dateert grotendeels van voor de brand van 1552. Tot aan de Reformatie van 1572 was het in gebruik als Rooms katholieke kerk, wat nog te zien is aan de indeling. Verspreid over het middenschip en de zijbeuken stonden minstens 45 altaren, toebehorend aan de Goudse gilden en/of gewijd aan heiligen. Het koorgedeelte, afgescheiden door een monumentaal marmeren koorhek met koperen spijlen uit 1782, was alleen toegankelijk voor de geestelijkheid, hier werd aan het hoofdaltaar de mis opgedragen.

In 1573 werd de kerk toegewezen aan de protestanten. Het kerkgebouw wordt nog steeds beheerd door de Hervormde gemeente te Gouda binnen de Protestantse Kerk in Nederland. Tweemaal per zondag wordt er een kerkdienst gehouden, meestal in het middenschip, dat wordt gedomineerd door een 'bankenplan' uit 1853. Sommige middagdiensten vinden plaats in het koorgedeelte. Het gehele jaar door worden er concerten gegeven, op een van de beide orgels, of door koren en orkesten uit binnnen- en buitenland. Vanwege de grote lengte is de akoestiek van de kerk bijzonder fraai. Het orgel werd van 1732-1736 gebouwd door Jacob Francois Moreau. Het kleine orgel dateert uit 1975 en is een product van Leeflang/Keyzer orgelbouw.

De Goudse Glazen

Eén van de beroemde Goudse Glazen. Foto: A. Roks 2006

De kerk is vooral beroemd om haar gebrandschilderde ramen: de 'Goudse Glazen'. Ze bevatten afbeeldingen uit de bijbelse en vaderlandse geschiedenis. Een deel ervan werd vervaardigd tussen 1555 en 1572, voordat de kerk in protestantse handen kwam. De Sint Janskerk bevat 50 % van al het zestiende-eeuwse glas dat in Nederland aanwezig is. De Glazen in de kooromgang vertellen over het leven van Johannes de Doper. Na een onderbreking van ruim twintig jaar hebben de protestantse bestuurders in een tiental jaren (1594-1603) de beglazing voltooid. Een aparte vermelding verdienen de glazen met Christus en de twaalf apostelen hoog in het koor. Vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) waren alle glazen reeds uit de kerk verwijderd en elders in veiligheid gebracht. Het Bevrijdingsglas uit 1947 houdt de herinnering aan deze periode levend.

Aan het ontwerp en de uitvoering van de glazen hebben vele beroemde glazeniers gewerkt. De bekendste onder hen zijn Dirck Crabeth en zijn broer Wouter. De oorspronkelijke werktekeningen op ware grootte (cartons) zijn van vrijwel alle glazen bewaard gebleven; de kunsthistorische waarde ervan is groot. Aan de hand van deze cartons konden ruim vier eeuwen lang de glazen worden hersteld. De laatste grote restauratie vond plaats van 1900-1936. Van 1984 tot 1989 vond een bijzondere conservering plaats, waarbij alle glazen aan de buitenzijde van beschermend glas werden voorzien.

Van der Vormkapel

De Sint-Janskerk heeft ook nog een aparte kapel. De zogenoemde Van der Vormkapel. Aan de buitenkant is een hoofd zichtbaar boven de ingang. Doordat het geen gaper is, valt het hoofd minder op. Toch heeft deze man een link met de kapel. De kapel is in 1934 gebouwd en heeft hierdoor een andere uitstraling dan de Sint-Janskerk. Aanleiding voor de bouw is de herplaatsing van glazen uit het Regulierenklooster. In 1580 wordt de kloosterkapel afgebroken, maar de glazen – die ook door de gebroeders Crabeth zijn gemaakt – blijven bewaard. Het stadbestuur staat erop dat deze glazen een plek in de Sint-Janskerk krijgen. De kapel bestond toen nog niet, dus plaatsen ze de glazen aan de zuidzijde van het koor.

Ezgif-5-3bb8769ea9.jpg

Ondanks het vakmanschap van Crabeth, zijn de glazen tientallen jaren later toe aan een restauratiebeurt. De Rotterdamse reder Willem van der Vorm betaalt de restauratie. Maar waar moeten die glazen dan tot hun recht komen? Als antwoord op die vraag besluit Willem ook te betalen voor de bouw van de kapel. In 1934, als de restauratie voltooid is, is ook de bouw klaar. De kapel is eigenlijk ter nagedachtenis aan zijn moeder Maaike Lagendijk gebouwd. Bijzonder dus dat de kapel zijn naam gekregen heeft, terwijl het is opgedragen aan zijn moeder. Eigenlijk moeten we dus over de Lagendijkkapel spreken. Er zijn in totaal zeven glazen te bewonderen in de kapel. En elk glas beeldt een Bijbelse voorstelling uit gekoppeld aan Jezus. Het lijkt alleen of er drie voorstellingen missen. Dat zijn het laatste avondmaal, de kruisiging en kruisafneming. Opvallend zijn de onderkanten van de glazen. Daar zien we de schenkers van het glas. Verder kijken ze of naar links of naar rechts in gebedspositie. Naar alle waarschijnlijkheid is dit in de richting van het altaar in de oude kapel. Maar wiens hoofd hangt nu boven de ingang? Niet het hoofd van Willem van der Vorm, zoals je misschien zou denken. Nee, het is Jan Schouten, maar wat is zijn link met de kapel? Jan Schouten is geboren in Gouwsluis, tegenwoordig onderdeel van Alphen aan de Rijn. Na zijn jeugd volgt hij een opleiding op de Polytechnische school in Delft. Daar krijgt hij les van Eugen Gugel en Adolf la Comte. Zij houden zich met glasschilderkunst bezig. Jan raakt hierdoor geïntrigeerd en sticht zijn eigen glasatelier. Deze groeit al snel uit tot een grote naam. Zijn tweede opdracht is om de glazen van de Sint-Janskerk te restaureren. Zijn eerste opdracht is de kerk van Amsterdam. Het hele restauratieproces van de glazen kost ruim 35 jaar. Samen met mede-glazenieren restaureren ze alle glazen, alvorens deze teruggeplaatst worden. Vanwege zijn bijdrage aan dit grote project is hij erg belangrijk geweest deze erfgoed. Als dank hiervoor hangt zijn gebeeldhouwde hoofd dus boven de deur van de kapel.

  • [Bron: Sint-Janskerk Gouda en Goudriaan, K. Breekbaar erfgoed, de glazen in de Goudse Van der Vormkapel, Delft, 2013]

Afmetingen kerk

Lengte kerk 123,0 m
Breedte kerk 49,0 m
Hoogte middenschip 23,5 m
Hoogte zijbeuken 14,5 m

Monumentomschrijving Rijksdienst

GROTE OF ST.JANSKERK (Ned. Herv.). Zeer grote, laat-gotische KRUISBASILIEK. Koor 1485-1510; overige herbouwd na brand in 1552 onder leiding van de bouwmeester Cornelis Frederikszn. Onderbouw toren (XIV (?), zandstenen bovenbouw na 1552, bekroning vernieuwd midden XVII. Tegen de oostelijke vijf zijbeuktraveeen diepe kapellen met puntgevels, welke laatste ook voorkomen aan de kooromgang. Inwendig zuilen met halfronde scheibogen (in de absis spitsbogig) en houten tongewelven. Gebrandschilderde ramen (XVI en XVII o.a. van de gebroeders Dirk en Wouter Crabeth), koorhek (marmer en koper J. Moreau 1736), kansel, doophek en banken Lod. XVI. Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk, Rugwerk en vrij Pedaal, in 1736 gemaakt door J.F. Moreau. In 1839 ingrijpend verbouwd door N.A. Lohman en Zoon en in 1893 door J.F. Witte. In 1983 gerestaureerd door Leeflang Orgelbouw. Klokkenspel, waarvan 16 klokken gegoten door Pieter Hemony, 1675/76 en de ondergenoemde luidklok van H. Wegewaert, diam. 174,5 cm, die eveneens als beiaardklok dienst doet. Klokkenstoel met gelui bestaande uit vier klokken van H. Wegewaert, 1605, diam. resp. 174,5 cm, 149,5 cm, 124,2 cm en 118 cm. Speeltrommel uit 1691 gemaakt door Frederik van den Berg. Op de toren staat een roodkoperen zuidwijzer.

Orgels

Orgel.

Moreau-orgel

Het hoofdorgel is in 1732/36 gebouwd door Jean François Moreau (Rotterdam). In 1836/38 restaureert de firma N.A. Lohman & Zonen (Groningen en Gouda) het en wijzigt de dispositie. Een volgende restauratie wordt in 1855 gerealiseerd door C.G.F. Witte (fa. J. Bätz & Co.) te Utrecht. Diens zoon, J.F. Witte, restaureert het in 1892/93 en levert nieuwe frontpijpen. J. de Koff (Utrecht) breidt het orgel in 1903 uit en plaatst het Bovenwerk in een zwelkast. In 1959/60 restaureert de firma D.A. Flentrop (Zaandam) het orgel en herstelt daarbij de oorspronkelijke dispositie goeddeels. De firma Ernst Leeflang Orgelbouw (Apeldoorn) restaureert het orgel in 1979/81, vernieuwt het pedaalklavier en intoneert het instrument opnieuw.

Koororgel

Het koororgel, links in het koor, is in 1975 gebouwd door de firma Ernst Leeflang (Jan Keijzer) te Apeldoorn.

In de media

  • Uit Algemeen Handelsblad, 8 Mei 1839.

Naar men verneemt hebben kerkvoogden bij de Hervormde gemeente te Gouda het noodig geacht, eene aanzienlijke reparatie en vernieuwing aan het reeds beroemde orgel in de Groote- of St. Jans-Kerk daar te stellen, hetgeen bij aanbesteding ten deel gevallen is aan de firma van N.A. Lohman en Zonen, te Groningen, thans ook in Gouda gevestigd, welke in het begin van dit jaar is tot stand gebragt en op den 19, 20 en 21sten Maart is geëxamineerd door den alom in het orgelvak beroemden en grijs geworden Heer F. Nieuwenhuizen, organist en klokkenist van de Domskerk en toren te Utrecht; den Heer J.B. Brener, mede in het orgelvak met roem bekend en organist in de Luthersche kerk te Rotterdam, met toevoeging van den Heer D. van Vreumingen, organist in de Luthersche kerk aldaar, die na het overlijden van den Heer N.J. Feuge, aanhoudend met het toezigt is belast geweest en van al de verrigtingen aanteekeningen gehouden en proeven genomen heeft. De uitkomsten van dat examen zijn dan ten uiterste vereerend voor de Heeren Lohman, want examinatoren betuigden, dat alles even schoon als prachtig was daargesteld, het nieuwe pijpwerk massief en keurig bewerkt, het tongwerk schitterend, de nieuwe klavieren met hunne zeldzame koppelingen vorstelijk, de mechaniek onverbeterlijk en de intonatie en stemming van het geheel onder de zeldzaamheden behoort; dat er niet alleen tot in de kleinste bijzonderheden aan de bepalingen van het bestek was voldaan, maar zelfs, met veel opoffering, ter bevordering der volmaaktheid, meerder was verrigt dan verwacht kon worden. De Heeren Lohman hebben alzoo hunnen zoo in deze als in andere oorden des vaderlands verworven roem, als ervaren en buitengewoon bekwame orgelmakers te zijn, verhoogd en bevestigd.

  • Uit Reformatorisch Dagblad, 28 oktober 2013.

De palen waarop het koorgedeelte van de Sint-Janskerk in Gouda rust, worden vervangen. In januari start de restauratie van het koor om verdere verzakking tegen te gaan. Enkele jaren geleden werd ontdekt dat de koorkerk heel langzaam in het veen zakt, zegt Jan Zuurmond, secretaris van het college van kerkrentmeesters en verantwoordelijk voor het onderhoud van de Sint-Janskerk. „We zagen scheuren in de togen ontstaan. Elk jaar bleken bij metingen de veertien pilaren van het koor verder te verzakken.” (Volledig bericht)

Kostershuis

KOSTERHUIS. Statige lijstgevel (vroeg 19de eeuw) met Empire-schuiframen. Huis met omlopend schilddak.

Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

Interieur