Leeuwarden, Pelikaanstraat 10 - Pelikaankerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Pelikaankerk
Genootschap:	Rondom de Pelikaankerk (Protestantse gemeente van bijzondere aard) Rondom de Pelikaankerk
Provincie:	Friesland
Gemeente:	Leeuwarden
Plaats:	Leeuwarden
Adres:	Pelikaanstraat 10
Postcode:	8916AE
Jaar ingebruikname:	1932
Architect:	Reitsma, E.
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 519894
Sonneveld-index:	09216

Geschiedenis

In alle opzichten uiterst belangrijke interbellumkerk met toren. In 2009 werd een plan bekend tot sluiting in 2010. Hiertegen ontstond verzet door kerkgangers en andere betrokkenen. In 2015 is de kerk verkocht aan de Stichting Behoud Gereformeerd Erfgoed. Die stichting is opgericht door leden van de groep gereformeerden die al gebruik maakten van de kerk en streven naar een zelfstandige gemeente. Vanaf 2015 is de Pelikaankerk in gebruik bij een Protestantse gemeente van bijzondere aard "Rondom de Pelikaankerk".

Monumentomschrijving Rijksdienst

Op het einde van de 1920-er jaren ontstond door de aanleg van de westelijke buitenwijken de behoefte aan een vierde GEREFORMEERDE KERK. In 1930 nodigde het kerkbestuur enkele architecten uit om een ontwerp te maken. Het plan van Egbert Reitsma uit Groningen bleek het dichtst bij de beschikbare bouwsom te komen. De eerste steenlegging was op 1 oktober 1931, de ingebruikneming volgde op 19 juli 1932. Als gevolg van de economische wereldcrisis werden bezuinigingen doorgevoerd, onder meer dakpannen i.p.v. leien. De stijl is Reitsma's persoonlijke variant van de Amsterdamse School. Uitwendig onderging het pand geen wijzigingen, inwendig alleen wijzigingen op het liturgisch centrum en bovendien werden de banken vervangen door stoelen. Reitsma nam veel van de aanbevelingen over, die Abraham Kuyper deed in zijn bundel 'Onze Eeredienst` (Kampen, 1911) ten aanzien van de inrichting en de toepassing van kunst in de kerk.

Omschrijving

KERK MET ZALEN EN KOSTERSWONING, opgebouwd in rode Groninger strengperssteen met een trasraam van mondsteen, gedekt met gesmoorde golfpannen. Het gebouw heeft een onregelmatige plattegrond, met in de kern een zaalkerk op waaiervormige plattegrond met aanbouwen zoals de consistorie, kosterswoning, zaal en toren. De voorgevel, die behoudens drie zeer smalle verticale lichtopeningen geheel gesloten is, heeft een voorgeplaatste ingangspartij waarboven zich, rustend op zware gemetselde kolommen, een zaal bevindt met een eigen schildkap. De zaal heeft een rij van twaalf smalle vensters met stalen kozijnen, die van elkaar gescheiden worden door smalle lisenen. Links en rechts van de gevel bevinden zich twee trappenhuizen, die verlicht worden door verticale lichtspleten. Het rechter trappenhuis heeft in de zijgevel drie puntvormige erkers. Aan de linkerzijde bevindt zich een toren op vierkante grondslag, voorzien van een rondbogige ingang, waarvan de deuren voor Reitsma kenmerkend uiterst zwaar uitgevoerd beslag hebben. Voorts bevat de toren verticale lichtsleuven en wijzerplaten, bestaande uit blauwe tegels. Onder de wijzerplaten, die overigens nooit van een uurwerk zijn voorzien, bevinden zich galmgaten met betonnen borden. De toren is vlak gedekt. Aan de rechterzijde van de gevel is een zaal uitgebouwd, die een verkleinde variant is van de zaal boven de ingang. De zijgevels worden beheerst door enorme, tweezijdig uitgebouwde absiden met vele smalle vensters over nagenoeg de gehele hoogte met een eigen bekapping. De rechterzijgevel heeft aan de achterzijde een eenlaagse uitbouw met een schildkap, die de consistoriekamer bevat. De achtergevel is vlak en wordt beheerst door een hoge schoorsteen van de verwarming. De linkerzijgevel heeft op deze plaats een kosterswoning van twee bouwlagen. Het schip is voorzien van een mansardedak met aan de achterzijde een vlak dakschild.

opname 05-07-2008 © H.B.A.

INTERIEUR: De kerkzaal heeft een waaiervormige plattegrond, uitgebreid met een rechthoekig liturgisch centrum. De ruimte wordt verlicht door de hoge smalle vensters in de absiden. Ze zijn bezet met glas-in-lood dat wereldlijke voorstellingen heeft, naar ontwerp van Reitsma. De kansel is van het platformtype met twee gebogen trappen. Achter de kansel bevinden zich zes smalle glas-in-loodramen met sterk geabstraheerde voorstellingen van de scheppingsdagen. Het overige meubilair op het liturgisch centrum, zoals ouderlingenbanken en hek met voorzangerslezenaar, ging verloren. Boven het liturgisch centrum is het orgelbalkon. Tegen de balustrade is een kleurig houtreliëf in geometrische vormen aangebracht. Soortgelijke reliëfs bevinden zich in de kruin van de kap. Tegenover het liturgisch centrum is een galerij aangebracht, rustend op ronde kolommen. De banken op de begane grond werden vervangen door stoelen, op de galerij bleven de banken bewaard. De kerkruimte is overkapt door een houten gewelf, bestaande uit vlakken van schroten, die globaal de vorm van de mansardekap volgen. Op plaatsen waar de gewelfvlakken elkaar in de nok raken, bevinden zich gekleurde houtreliefs, afgewisseld door verlichtingsornamenten. Deze verlichtingsornamenten uit de bouwtijd (ontworpen door Reitsma zelf) bestaan uit hangende matglazen platen aan het plafond en boegvormige boven de ingangen. De trappenhuizen hebben breukstenen vloeren, granieten treden en smeedijzeren leuningen. Ze worden verlicht door verticale smalle vensters, bezet met glas-in-lood. De nevenvertrekken ondergingen alle wijzigingen o.a. verlaagde plafonds.

Waardering

Kerkgebouw met annexen van algemeen architectuurhistorisch, cultuurhistorisch en liturgiewetenschappelijk belang:

vanwege de architectuur van Egbert Reitsma, die een persoonlijke variant op de Amsterdamse School is;
vanwege de toegepaste kunst, in het bijzonder de abstracte houtreliefs, de figuratieve glas-in-loodramen, de verlichtingsornamenten, de preekstoel en het orgel;
vanwege de waaiervormige plattegrond en de ongedeelde ruimte, die voortvloeit uit de aanbevelingen die Abraham Kuyper gedaan had in 'onze Eredienst';
vanwege de ligging in de wijk, temidden van contemporaine bebouwing;
vanwege de hoge mate van gaafheid.

Orgel

Het orgel (Rijksmonument) is in 1932 gebouwd door Valckx & Van Kouteren & Co. (Rotterdam). Het bevindt zich nog geheel in originele toestand. De kas, ontworpen door Reitsma, is open gelaten; het front bestaat uit een breed driehoekig pijpenveld. Het instrument omvat twee manualen en een vrij pedaal met twintig registers en speelhulpen. Er is een grote samenhang tussen het instrument en de kerk, zowel wat betreft de kas als het klankconcept, waardoor het monumentwaardig is.

(Meer info:Orgeldatabase)

In de media

Uit Reformatorisch Dagblad, 24 augustus 2007.

De gereformeerde Pelikaankerk in Leeuwarden bestaat deze zomer 75 jaar. De nieuwe kerk was destijds nodig omdat de drie bestaande gereformeerde kerken in Leeuwarden niet genoeg zitplaatsen meer hadden voor de kerkgangers in de Friese hoofdstad. De Pelikaankerk kreeg 1050 zitplaatsen. In de jaren vijftig werd ook deze kerk te klein en werden er ’s ochtends en ’s avonds dubbele diensten gehouden. Inmiddels staan er in de kerkzaal nog 350 stoelen en zijn er eventueel ook nog zitplaatsen op de galerij. Het gebouw van architect Reitsma kenmerkt zich door strakke vormen en door zijn opvallende, gebrandschilderde ramen.

9-6-2010 De Koepelkerk, Pelikaankerk, Fenix en Adelaarkerk in Leeuwarden sluiten in 2011 hun deuren. De eerste twee kerken hebben een monumentale status. Drie kerken blijven over: de Grote of Jacobijnerkerk, de Schakel in Camminghaburen en de Open Hof. De kerken in Leeuwarden moeten dicht vanwege dalende inkomsten en ledentallen. De kerkelijke gemeente telt rond de 6500 leden. Jaarlijks loopt dat aantal met 2 à 3 procent terug, overeenkomstig de landelijke trend in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Al in 2008 werd besloten enkele kerken af te stoten. De te sluiten kerken gaan in de verkoop.

Uit Reformatorisch Dagblad, 8 juni 2010.

De grootste kerksluiting ooit in Friesland is een feit: de algemene kerkenraad van de protestantse gemeente (in wording) in Leeuwarden heeft dinsdag definitief besloten de Adelaarkerk, de Fenix, de Koepelkerk en de Pelikaankerk af te stoten.

In de loop van volgend jaar gaan deze gebouwen dicht. De zeven wijkgemeenten gaan verder met de Grote Kerk, de Schakel en de Open Hof.

Dinsdagavond hebben de 35 leden van de algemene kerkenraad (AK) de knoop doorgehakt. Vanwege de vele kritiek die vorige week klonk tijdens twee bijeenkomsten voor de zeven wijkgemeenten was het tot het laatst spannend of het voorgenomen besluitvoorstel omgezet zou worden in een definitief besluit.

Honderden mensen bezochten vorige week de bijeenkomsten waarin de algemene kerkenraad toelichtte waarom hij verder wil gaan met de Grote Kerk, de Schakel en de Open Hof. Veel kritiek kwam er op het feit dat deze combinatie de duurste van vijf te kiezen opties is. Velen vonden de keuze voor de Pelikaankerk in plaats van de Open Hof logischer. Vooral omdat er in de Open Hof zo’n 8,5 ton wordt geïnvesteerd, onder meer voor uitbreiding voor de kerkzaal, zodat de drie Fonteinwijkgemeenten (Koepelkerk, Pelikaankerk, Open Hof) er samen kunnen kerken. Gemeenteleden protesteerden ertegen dat hiermee toch weer wordt geïnvesteerd in steen, terwijl de kerkenraad had toegezegd in mensen te investeren. Daarbij komt dat de predikantsvacature die in 2014 ontstaat, niet wordt opgevuld.

De algemene kerkenraad ontving 58 brieven van gemeenteleden. „De opmerkingen van mensen, zowel uit de gemeentevergaderingen als uit de brieven, hebben we meegenomen in onze afweging”, vertelde voorzitter Henk Drewel dinsdag na afloop van de AK-vergadering. Die verliep volgens hem in een goede sfeer. „Een ruime meerderheid, 65 procent, heeft gezegd: Dit besluit willen wij, hier gaan we voor. De Open Hof had voor velen toch de voorkeur, vanwege de functionaliteit zowel voor gebruik voor de wijkgemeenten, als voor verhuur. Bovendien is het predicaat ”duurste optie” betrekkelijk.”

„We ontkomen er niet aan om iets te doen”, aldus Drewel. Hij doelt op de stijgende kosten en het dalende ledental. De afgelopen twee jaar daalde het ledental met zo’n 600 tot een kleine 6000 leden. Als er niets gebeurt, heeft de gemeente over tien jaar een tekort van ruim 3,4 miljoen. Met het huidige besluit bespaart de gemeente 1 miljoen euro. Alle gemeenteleden krijgen volgende week een brief met een toelichting.

Uit Reformatorisch Dagblad, 29 juni 2010.

Gemeenteleden van de Koepelkerk en de Pelikaankerk in Leeuwarden gaan een officieel bezwaar indienen tegen de sluiting van vier kerkgebouwen in Leeuwarden. De wijkraad van kerkrentmeesters van de Koepelkerk heeft de gemeenteleden in een brief om steun gevraagd voor het indienen van een bezwaar bij de commissie bezwaar en beroep.

Gemeenteleden kunnen door het insturen van een strookje hun adhesie betuigen aan de bezwaarmakers. In de Pelikaankerk heeft een aantal gemeenteleden zich verenigd in een comité dat bezwaar tegen de sluiting gaat aantekenen.

Eerder deze maand besloot de algemene kerkenraad dat er in Leeuwarden in 2011 vier kerkgebouwen (Adelaar, Fenix, Koepel- en Pelikaankerk) gesloten worden. Intussen hebben de beide wijkkerkenraden hun gemeenteleden in een brief op de hoogte gesteld van het standpunt van de kerkenraden. Die van de Koepelkerk deelt mee dat hij zich neerlegt bij de voorgenomen sluiting, hoewel hij het besluit betreurt en een andere optie prefereert. Een bezwaarprocedure zou echter de wijkgemeente veel schade kunnen berokkenen, en de „huidige verwarrende, pijnlijke, verontwaardigde en negatieve gevoelens en gedachten die bij een aantal gemeenteleden aanwezig zijn, in stand houden of zelfs voeden”, schrijft de kerkenraad.

Ook zou een bezwaarprocedure de roeping van de gemeente schade berokkenen, aldus de brief. „Waar wij geroepen zijn een licht te zijn voor onze stad en brenger van de vreugdevolle Boodschap van het Evangelie van Jezus Christus, zou de Koepelkerk juist een negatieve boodschap uitzenden; een van verontwaardiging, ruzie en conflict.”

De kerkenraad van de Pelikaankerk schrijft aan de leden dat een bezwaarprocedure de samenwerking tussen de drie Fonteinwijkgemeenten zou kunnen schaden. De raad aanvaardt het sluitingsbesluit „in grote teleurstelling.”

Uit Reformatorisch Dagblad, 21 september 2010.

Driehonderd gemeenteleden ondersteunen de bezwaren die de wijkraad van kerkrentmeesters van de Koepelkerk en een comité uit de Pelikaankerk hebben ingediend tegen de sluiting van vier kerkgebouwen in Leeuwarden. Dat heeft een woordvoerder van de bezwaarmakers meegedeeld. Tweehonderd steunbetuigingen komen uit de Pelikaankerk, honderd uit de Koepelkerk. In juni besloot de algemene kerkenraad van de protestantse gemeente Leeuwarden (in wording) dat volgend jaar de kerkgebouwen Adelaar, Fenix, Koepel- en Pelikaankerk worden gesloten.

De bezwaarmakers stellen dat er in het proces van besluitvorming „bestuurlijke missers” zijn gemaakt. Het bestuur van de kerk heeft de gemeenteleden volgens hen inhoudelijke informatie onthouden en hen niet daadwerkelijk geraadpleegd. Er is ook geen beleidsplan als ondergrond voor de kerksluitingen.

De bezwaren worden in een regionaal college voor de bezwaren en geschillen behandeld. Dat kan het besluit vernietigen. Als dat niet gebeurt, kunnen de bezwaarmakers in beroep gaan bij een landelijke geschillencommissie.

De wijkkerkenraden van de Koepel- en de Pelikaankerk hebben ervoor gekozen niet in beroep te gaan tegen de voorgenomen sluitingen.

Uit Reformatorisch Dagblad, 7 oktober 2010.

De algemene kerkenraad van de protestantse gemeente Leeuwarden (in wording) moet het besluit over de kerksluiting in Leeuwarden overdoen. Dat is het gevolg van de uitspraak dinsdag van het regionaal college voor de behandeling van bezwaren en geschillen. Die moest een uitspraak doen in een zaak tussen enerzijds de wijkraad van de kerkrentmeesters van de Koepelkerk en een comité uit zowel de Koepelkerk als ook de Pelikaankerk en anderzijds de algemene kerkenraad. Ruim driehonderd gemeenteleden ondersteunden het ingediende bezwaar. In juni besloot de algemene kerkenraad van de protestantse gemeente Leeuwarden (in wording) dat vanaf volgend jaar de kerkgebouwen Adelaarkerk, Fenix, Koepelkerk en Pelikaankerk worden gesloten.

De bezwaarmakers stelden dat in het proces van besluitvorming „bestuurlijke missers” waren gemaakt. Ze hadden als bezwaren onder andere dat de algemene kerkenraad de gemeenteleden beter had moeten informeren, het besluit beter moest motiveren en extern advies had moeten inwinnen. Ook meenden ze dat de gemeenteleden eigenlijk niet geraadpleegd zijn in het proces, zoals de kerkorde van de PKN dat voorschrijft, en bovendien niet is gekeken naar alternatieven die –met een zelfde of zelfs beter financieel resultaat– minder ingrijpend zijn zodat meer kerkgebouwen open zouden kunnen blijven.

opname 05-07-2008 © H.B.A.

Op dat punt hebben ze nu gelijk gekregen. Volgens het college is „niet de (kerkordelijk) vereiste zorgvuldigheid” in acht genomen, zo laat mr. T van Kooten van Van Kooten Advocaten in Utrecht weten. Van Kooten is gespecialiseerd in kerkrecht en was door de bezwaarden gevraagd om hun zaak bij het regionaal college te verdedigen. „De uitspraak betekent feitelijk dat de algemene kerkenraad haar huiswerk moet overdoen en de kerkgebouwen nu niet kunnen worden afgestoten”, aldus Van Kooten.

Het college stelde ook vast dat het besluit tot de vaststelling van de jaarrekening 2009 van de protestantse gemeente Leeuwarden (i.w.) is vernietigd. De bezwaarden wilden hier ook een uitspraak over omdat ze vinden dat er geen goede besluiten over bezuinigingen en kerksluitingen kunnen worden genomen als er geen exacte helderheid is over de financiële situatie nu een onafhankelijk oordeel over de jaarcijfers ontbrak.

De uitspraak van het regionale college –een soort van kerkelijke rechtbank– is bindend. De algemene kerkenraad kan wel, indien hij dat wil, binnen dertig dagen bezwaar aantekenen tegen het besluit van het college. Een eventueel beroep wordt dan behandeld door het generaal college voor bezwaren en geschillen in Utrecht. Zolang niet een nieuw besluit is genomen blijven dus alle kerkgebouwen nog open.

Henk Drewel, voorzitter van de algemene kerkenraad, is verrast over de uitspraak. „Dit is een negatieve uitslag.” Het moderamen (dagelijks bestuur) zal nu de uitspraak eerst verder bestuderen, eventueel samen met deskundigen. Vervolgens komt ze met een advies richting de algemene kerkenraad. „De algemene kerkenraad moet uiteindelijk beslissen of we wel of niet in beroep gaan.” De overkoepelende kerkenraad van Leeuwarden komt op maandag 18 oktober bijeen.

Met een procedure bij het landelijke generaal college wordt de kerksluitingskwestie weer verlengd. „Dat is niet met een paar maanden klaar, ook de kerkelijke molens draaien langzaam. Als er geen beroepsprocedure volgt dan „moet al het werk overnieuw en zijn we weer terug bij af.”

Drewel meent dat uitstel niet goed is voor de gemeenteopbouw in Leeuwarden. „We zijn bezig met allerlei samenwerkingsbanden. Dit hele proces loopt al vanaf 2005. In 2008/2009 is het al een keer stukgelopen.”

Drewel meent dat de algemene kerkenraad juist heel zorgvuldig heeft gehandeld in het hele proces, onder meer via informatie in kerkblad Geandewei, richting de wijkkerkenraden, werkgroepen en op gehouden gemeenteavonden die alle gemeenteleden konden bezoeken. „Over het proces is altijd unanimiteit geweest. Alleen zijn de bezwaarden ongelukkig met de uitslag. Dat is wat anders dan dat het niet zorgvuldig is gegaan.”

Overigens hopen de bezwaarden dat de algemene kerkenraad nu in goed overleg met alle betrokkenen treedt om tot een oplossing te komen die kan rekenen op voldoende draagvlak. Van Kooten: „De belangen van zowel de bezwaarden als ook de algemene kerkenraad zijn gelijk in de zin dat allen een (ook financieel) gezonde gemeente wensen en daarvoor is een sanering nodig. Alleen over de wijze waarop dat moet plaatsvinden liepen de opvattingen uiteen.”

Uit Reformatorisch Dagblad, 15 februari 2011.

De beroepszaak inzake het sluiten van kerken in Leeuwarden wordt op 30 juni behandeld door het hoogste landelijke beroepscollege van de Protestantse Kerk. Dat heeft voorzitter Henk Drewel van de algemene kerkenraad (AK) van de protestantse gemeente Leeuwarden desgevraagd meegedeeld. Het generaal college voor de behandeling van bezwaren en geschillen in de Protestantse Kerk in Nederland gaat op die datum beide partijen horen in een hoorzitting. De AK is in beroep gegaan tegen het vernietigen van een kerkenraadsbesluit dat de Pelikaankerk, de Koepelkerk, de Adelaarkerk en de Fenix moeten worden afgestoten. Een groep bezwaarden kreeg vorig jaar bij een regionaal beroepscollege gelijk dat het besluit niet zorgvuldig was genomen.

Wanneer er een uitspraak komt is niet te zeggen, aldus een woordvoerder van het college. Over een grote zaak wordt soms meerdere keren vergaderd. De uitspraak van het landelijk college is bindend. „Als alles opnieuw moet, zijn we maximaal 2,5 jaar verder”, aldus Drewel. Zolang de zaak onder de kerkelijke rechter is, worden er geen inhoudelijke uitspraken gedaan. Wel worden kerkleden geïnformeerd over de lopende procesgang via kerkblad Geandewei.

Uit Leeuwarder Courant 7 oktober 2013

De Pelikoepelwijkgemeente moet zelfstandig verder naast de Protestantse Gemeente. Er is geen hoop op verzoening tussen de partijen. Dat adviseert het Generale College voor de Visitatie van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Het hoogste adviesorgaan van de PKN stelde dit jaar al een proefscheiding van een half jaar voor. Het college stelt voor van de Pelikoepelwijkgemeente een zelfstandige Gereformeerde Kerk binnen de PKN te maken. De breuk is het gevolg van een hoogoplopend conflict over de verkoop van onder meer de Pelikaankerk en de Koepelkerk. De Pelikoepel gebruikt de Pelikaankerk.

Uit Reformatorisch Dagblad 8 mei 2014

De PeliKoepelgemeente in Leeuwarden mag voorlopig blijven kerken in de Pelikaankerk in de stad. Dat heeft het hoogste rechtscollege in de Protestantse Kerk dinsdag bepaald. Daarmee was het kort geding dat woensdag bij de rechtbank in Leeuwarden zou dienen, van de baan. Voorlopig komt er echter nog geen eind aan de almaar voortslepende kerksluitingszaak.