Tholen, Kerkplein 1 - Grote of Onze Lieve Vrouwekerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Grote of Onze Lieve Vrouwekerk
Genootschap:	(PKN) Protestantse Kerk in Nederland
Provincie:	Zeeland
Gemeente:	Tholen
Plaats:	Tholen
Adres:	Kerkplein 1
Postcode:	4691CE
Jaar ingebruikname:	15e eeuw
Architect:
Huidige bestemming:	kerk
Sonneveld-index:	06801
Monument status:	Rijksmonument 35344
Bouwjaar:	1400-1425
Type:	Kerk
Functie:	Religieus

Geschiedenis

Grote historische stadskerk met toren. De kerkelijke gemeente van deze kerk heet (nog altijd) Hervormde Gemeente.

De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk te Tholen

Van de oorsprong van de Grote Kerk is niets bekend. Zeker is dat er in het midden van de 14de eeuw een kerk heeft gestaan op de plaats van het huidige middenkoor. Bij een verbouwing rond 1360 is deze gesloopt. Van de toen gebouwde of vergrote kerk rest tegenwoordig nog alleen het onderstuk van de toren die los stond van het toenmalige schip. Vermoedelijk zijn er na de verheffing tot kapittelkerk in 1404 met 9, later 11 kanunniken opnieuw bouwactiviteiten geweest. Bij de brand, die in 1452 een groot deel van de stad Tholen verwoestte, is de kerk waarschijnlijk gespaard gebleven. Wel wordt in de jaren daarna vermeld dat deze in slechte staat is.
Met de bouw van het huidige schip, vijf traveeën lang en het dwarspand zal men rond 1458 zijn begonnen. Mogelijk is het ontwerp het werk van de uit Brussel afkomstige, in 1474 overleden, Evert Spoorwater, een bouwmeester die in de Nederlanden betrokken was bij de bouw van bijna alle grote kerken in Brabants gotische stijl.
Zo werkte deze bouwmeester van 1443 tot zijn dood aan de nabij gelegen St. Gertrudiskerk te Bergen op Zoom. Toen de bouw van het hoge basilikale schip dat nodig maakte, heeft men de toren verhoogd tot bijna 49 meter. Het bouwtempo zal aanvankelijk vrij hoog zijn geweest daar men al in 1482 van overwelving sprak.
Oorspronkelijk zal aan een kruisribgewelf zijn gedacht. In verband met de slechte gesteldheid van de bodem en het grote gewicht van een dergelijk gewelf, zal men besloten hebben het aanmerkelijk lichtere netgewelf aan te brengen. Dit deel van de kerk zal rond 1510 zijn voltooid, waarna men aan het koor begon.
Uit de plattegrond van de kerk wordt duidelijk dat oorspronkelijk een volledige kooromgang met straalkapellen in de bedoeling heeft gelegen. Alleen het noordelijke deel hiervan is voltooid.
Aan de zuidzijde bouwde men het zuidkoor dat evenals het middenkoor een houten overkapping kreeg. Laatstgenoemde ruimte is tussen de meest oostelijke kolommen, waarop gewelfaanzetten zijn te zien, van een sluitingswand voorzien. De schilderingen in deze ruimte zijn omstreeks 1570 voltooid. Deze zijn tijdens de restauratie van de kerk, die van 1946 - 1959 duurde, onder een laag witkalk teruggevonden. De librije of bibliotheek, later bekend als diaconiehuisje en het noordportaal zijn vermoedelijk in de 16de eeuw tegen het schip gebouwd.
In de tweede helft van die eeuw doet de Reformatie te Tholen zich steeds sterker gelden. Evenals in vele andere steden gaat deze gepaard met onlusten. Zo worden in 1570 kerkschatten geroofd. In 1577 gaat Tholen over naar de kant van prins Willem van Oranje. Het jaar daarop wordt de kerk 'an stucken geslagen'.
Het portaal dat rijk met beeldhouwwerk gedecoreerd moet zijn geweest, werd daarvan geheel ontdaan. Blijkens de sporen van sokkels in de kolommen van het middenschip werden ook hier beelden verwijderd. De kerk is toen overgegaan naar de hervormden waarvan Theodorus Verhaar op 1 september 1579 de eerste predikant werd.
Na de Reformatie is in 1638 de consistoriekamer gebouwd. Mogelijk was toen al een houten wand geplaatst tussen het schip en het transept. Deze wand, in 1755 beschilderd met psalm 122, is tijdens de restauratie aangebracht op de toen gebouwde scheidingsmuur tussen het transept en het koor waardoor de preekkerk ruimer werd. Ook de door Adam Hartman in 1648 gemaakte preekstoel en het uit dezelfde tijd stammende doophek, dat de ruimte om de kansel omsluit, zijn toen verplaatst.
Beslist bezienswaardig zijn de ruim honderd grafzerken, waarvan de oudste van 1421 dateert. Helaas zijn slechts enkele zerken in 1798 ontkomen aan het afhakken van de wapenschilden. Ook de rouwborden met de geslachtswapens van de aanzienlijken zijn toen uit de kerk verwijderd.
In het noordportaal zijn de mummies ondergebracht (niet toegankelijk) welke landelijk enige bekendheid hebben gekregen. Het zijn de op natuurlijke wijze geconserveerde overblijfselen van leden van het geslacht Vrijberghe, die in de 17de en 18de eeuw posten in het stadsbestuur bekleedden.
De vroegste berichten over een orgel dateren van 1472. Het orgel is in 1596 - 1597 vervangen door een ander, dat in 1648 is afgebroken, nadat het een groot aantal jaren niet was bespeeld. Eerst in 1900 ging men tot de aanschaf van een nieuw orgel over. Tijdens de restauratie is het huidige orgel aangekocht dat door Luitje en Jacob van Dam is gebouwd voor de Galileërkerk te Leeuwarden en in 1832 gereed kwam. De beelden op het orgel symboliseren het geloof, de liefde en de hoop. In de toren hangen drie klokken uit 1627 van de Middelburgse klokkengieter Michael Burgerhuys waarvan de grootste 959 kg weegt. De lichtste klok is door Alexius en Petrus Petit in 1761 gegoten.
Van het credobord vermeldt de legende dat het na het vergaan van de stad Reimerswaal bij de Thoolse dijk is komen aandrijven. Archiefonderzoek heeft echter aangetoond dat een schilder uit Reimerswaal, Ingel Joosz. Mol, het bord in 1581 heeft geschilderd voor de Thoolse kerk. Aan de ene zijde staan de tien geboden, aan de andere zijde de geloofsartikelen. Onder het huidige schilderwerk is een oudere afbeelding aanwezig.

Bron: hgtholen.nl
J. Zuurdeeg, archivaris van de gemeente Tholen, 2003.
Literatuur: Joost op 't Hoog. De bouwgeschiedenis van de Grote of Onze Lieve Vrouwekerk te Tholen, doctoraalscriptie, 1989.

Orgel

Het orgel is één van de grootste werkstukken van het huis Van Dam. Het werd op 26 april 1832 in gebruik genomen in de Galileërkerk te Leeuwarden. De grote beelden werden later geplaatst. In 1896 is een pedaalkoppel gemaakt, en een koppeling Hoofdwerk-Bovenwerk. De Dulciaan werd verplaatst naar het Rugwerk, terwijl op het Bovenwerk een Aeoline 8' werd geplaatst. Adviseur bij deze werkzaamheden was de bekende organist M.H. van 't Kruijs. Bakker & Timmenga maakten in 1927 een zwelkast om het Bovenwerk. In 1939 werd de middeleeuwse kerk afgebroken. Het orgel is door Bakker & Timmenga gedemonteerd en opgeslagen. Plannen om een nieuwe kerk te bouwen in het centrum van Leeuwarden gingen niet door. De kerk van Tholen kocht het instrument in 1951 van de Hervormde Gemeente in Doesburg, die het als geschenk had gekregen, maar waar opbouw van het orgel om financiële redenen geen doorgang kon vinden. Het werd in Tholen geplaatst door de firma Sanders. Het voormalige orgel uit Tholen van Johan Hilboesen uit 1900 werd verkocht aan de Oud Katholieke Kerk van Rotterdam. Dit was te klein geworden voor de kerk, nadat bij de restauratie het transept weer bij de kerkruimte was getrokken. Sanders restaureerde het orgel ingrijpend, alvorens het in Tholen te plaatsen. Hierbij werd ook de dispositie aangepast aan de smaak van de tijd: meer neo-barok. Zo werd op het rugwerk de Sifflet vervangen door een Scherp III-IV sterk, en de Trompet door een Dulciaan. Op het bovenwerk verdween de Viola di Gamba voor een Quint 1 1/2', de Viola 4' werd omgewerkt tot een Prestant 4' en de Dulciaan werd vervangen door een Regaal. De windladen werd geheel gerestaureerd en de orgelkas kreeg een grijswitte kleur in plaats van de oorspronkelijke mahonie-rode. Het orgel is in gebruik genomen op woensdag 21 september 1955. In 1987 werd besloten een nieuwe restauratie uit te voeren, omdat het instrument veel gebreken begon te vertonen. Blank voerde deze uit onder advies van Jan Jongepier. De oude dispositie werd hersteld, de windvoorziening werd vernieuwd en de intonatie werd weer teruggebracht in de stijl van Van Dam. In 1993 is het orgel weer opgeleverd. Op vrijdag 19 februari 1993 speelde Jan Jongepier het ingebruiknameconcert.

(Bron:Orgeldatabase)
2023 - Het Van Dam-orgel in de Grote Kerk kan rekenen op een subsidie van 500.000 euro.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Plattegrond. Bron: Kerken in het Bisdom Breda, Auteur: Ton van Nijnatten. Uitgeverij: Buijten en Schipperheijn B.V. juni 2004.

Kerk

Rijksmonument 35344

Hervormde kerk. Een grotendeels in steen overwelfde kruisbasiliek in Brabants gotische bouwtrant, bestaande uit schip met zijbeuken, transept en koor en enige aanbouwen. XV en XVI. Inwendig preekstoel uit 1648 met koperen lezenaar. Doophek met koperen lezenaar. Beschilderd schotwerk voor koorafsluiting 1755. Wetsbord van 1581. a. hoofdorgel met Hoofdwerk, Bovenwerk, Rugwerk en vrij Pedaal, in 1832 gemaakt door L.J. en J. van Dam voor de Galileeërkerk te Leeuwarden. Na sluiting van deze kerk in 1940 werd het orgel aan de hervormde gemeente van Doesburg geschonken, die het op haar beurt in 1955 aan de hervormde gemeente van Tholen schonk. b. koororgel, eenklaviers orgel in 1734 gemaakt door een uit de Elzas afkomstige orgelmaker O. Reinhardt. Het orgel werd aangekocht van het Gemeentemuseum te Den Haag.

Toren

Rijksmonument 35345

Tegen de westzijde van de kerk aangebouwde toren waarvan het onderste gedeelte uit de laatste helft van de 14de eeuw dateert. Eind 15de eeuw verhoogd en van een nieuwe ingang voorzien. Klokkenstoel met gelui, bestaande uit drie klokken van Michael Burgerhuys, 1627, diam. resp. 113 cm, 101 cm en 90 cm, en een klok van Alexius en Petrus Petit, 1761, diam. 100 cm. Mechanisch torenuurwerk, B. Eijsbouts, 1924, staat buiten gebruik gesteld.

In de media

Uit Het Nieuws van den Dag, 14 October 1902.

Te Tholen zal in het kerkgebouw der Ned. Herv. Gemeente een kerkorgel geplaatst worden met twee klavieren en 8 (sic) registers, door den Heer Van Hilboesen te Amsterdam.

Links

Afbeeldingen

Exterieur

Ansichtkaart ca 1934 - WG
Foto 1934 - WG
WG
WG
Ansichtkaart 1947 - WG
ansichtkaart
opname 11-12-2011, J.B.v.d.Bie, Oosterland (Zld).
opname 11-12-2011, J.B.v.d.Bie, Oosterland (Zld).
opname 11-12-2011, J.B.v.d.Bie, Oosterland (Zld).De kerk verlicht.
Ansichtkaart 1979 - WG
Ansichtkaart - WG

Interieur

ansichtkaart
Interieur met orgel van J. Hilboesen uit 1900, dat tot 1954 hier dienst deed. In dat jaar werd het in de oud-kath. St. Laurentiuskerk van Rotterdam geplaatst. Sinds 1991 staat het sterk gewijzigd en "verrijkt" met enkele digitale pedaalstemmen in de chr. geref. Jeruzalemkerk te Groningen.
J.B.v.d.Bie (2014)
J.B.v.d.Bie (2014)
J.B.v.d.Bie (2014)
J.B.v.d.Bie (2014)
J.B.v.d.Bie (2014)
Kansel. (J.B.v.d.Bie (2014)
Doopvont. (J.B.v.d.Bie (2014)
Liturgiebord. (J.B.v.d.Bie (2014)
Collectezakkenhouder. (J.B.v.d.Bie (2014)
10 geboden bord. (J.B.v.d.Bie (2014)
Hoofdorgel.(J.B.v.d.Bie (2014)
Hoofdorgel. (J.B.v.d.Bie (2014)
Interieur grote zaal.(J.B.v.d.Bie (2014)
Interieur grote zaal.(J.B.v.d.Bie (2014)
(J.B.v.d.Bie (2014)
(J.B.v.d.Bie (2014)
(J.B.v.d.Bie (2014)
Kansel kleine zaal.(J.B.v.d.Bie (2014)
Orgel kleine zaal.(J.B.v.d.Bie (2014)
Kistorgel kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)
Koororgel kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)
Interieur kleine zaal.(J.B.v.d.Bie (2014)
Interieur kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)
Interieur kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)
Consistorie bij kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)
Consistorie bij kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)
Consistorie bij kleine zaal. (J.B.v.d.Bie (2014)