Utrecht, Pieterskerkhof 5 - Pieterskerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Pieterskerk
Genootschap:	Waalse Gemeente
Provincie:	Utrecht
Gemeente:	Utrecht
Plaats:	Utrecht
Adres:	Pieterskerkhof 5
Postcode:	3512JR
Inventarisatienummer:	00314
Jaar ingebruikname:	11e eeuw
Architect:	Vianen, G.T. van (westgevel, 17e eeuw)
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 18297

Geschiedenis

Pieterskerk vanuit het NW. Foto: A. Roks

Pieterskerk vanuit het ZO. Foto: A. Roks

Romaans reliëf Pilatus en de Kruisiging. Foto: A. Roks

Romaans reliëf engel op het geopende graf van Christus en drie naderende vrouwen. Foto: A. Roks

De sarcofaag van bisschop Bernold. Foto: A. Roks

Plattegrond. A. Roks

Buitengewoon belangrijke historische kerk met crypte.

De Pieterskerk is gebouwd tussen 1040 en 1048 als oostelijke kerk van het zogenaamde kerkenkruis, dat bisschop Bernold stichtte rondom de Romaanse Domkerk. De andere kerken zijn; de Janskerk in het noorden, de Paulusabdij in het zuiden en de later in het westen gebouwde Mariakerk. Van de oorspronkelijk Romaanse kerken is de Pieterskerk het best bewaard gebleven, hoewel de kerk ook niet zonder kleerscheuren de geschiedenis is doorgekomen. De Pieterskerk is een Vroegromaanse driebeukige kruisbasiliek opgetrokken uit tufsteen. Het koor bestond oorspronkelijk uit een getrapte koorpartij, waarvan naast het koor aan beide zijden een zijkoor bevindt. Aan de noordzijde van het koor is het Romaanse zijkoor nog aanwezig. Onder het koor bevindt zich een driebeukige crypte, waar zich de sarcofaag van bisschop Bernold bevindt. Het koor en transept zijn rond de 13e eeuw overwelfd met kruisribgewelven.

Het middenschip wordt door forse rode zandstenen zuilen met teerlingkapitelen gescheiden van de zijbeuken. De beuken hadden oorspronkelijk vlakke plafonds, waarvan het middenschip in de 15e eeuw werd voorzien van een houten tongewelf. Het schip was oorspronkelijk langer en had een westwerk met twee torens. De beide Romaanse torens stortten gedeeltelijk in door de orkaan die Utrecht in 1674 teisterde. Zij werden geheel afgebroken samen met de tussen gelegen eerste travee van het middenschip, dat daardoor van 7 naar 6 traveeën werd teruggebracht. Het westwerk bestond uit een Romaanse galerij, waarvan de gewelven op zuilen met teerlingkapitelen rustten. Een erg vreemd detail zijn de vensters in de lichtbeuk van het middenschip die niet gelijk lopen met de boogopeningen daaronder, zoals gebruikelijk is. Vermoedelijk is deze vensterindeling een gevolg van een latere vernieuwing van de bovenwanden. De westgevel is na de verwoesting van 1674 vervangen door een nieuwe gevel naar een ontwerp van Ghijsbert Thönszn. van Vianen.

Op de viering is een koepeltorentje gebouwd waarin een klok van Willam Butendiic uit 1435 is gehangen. Het klokje was afkomstig uit de gesloopte kerk van een klooster elders in Utrecht en kwam in 1656 naar de Pieterskerk. Het heeft een onderdiameter van 60,1 cm.

Rond de 13e eeuw werden het koor en transept gewijzigd, ze werden onder andere voorzien van stenen gewelven. Ook werden de vensters rond 1370 in Gotische stijl gewijzigd. Het zuidelijke Romaanse zijkoor werd vervangen door de Gotische Dekenskapel (±1300-1325). Aan de noordzijde van het schip werd ca. 1450 de Pieternellenkapel opgetrokken. De Pieterskerk viel in 1580 ten offer aan de Beeldenstorm. Na de Reformatie bestonden er plannen voor afbraak, maar die werden verhinderd door protesten van families die grafkelders in de kerk bezaten. De kerk werd toen jarenlang gebruikt als kazerne. Het koor werd van de rest van de kerk afgescheiden en in 1621 ingericht als snijkamer van de latere universiteit. In 1625 kwam de Pieterskerk in gebruik bij de Engelse gemeente en in 1656 bij de Waalse gemeente. In 1955-1959 ook in gebruik als Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt. Een grootscheepse restauratie van de Pieterskerk vond plaats van 1954 tot 1970. Alle houten gewelven stammen ook uit deze periode.

De crypte is sinds de jaren 1980 in gebruik als grafkapel, c.q. urnenbewaarplaats.

De Dekenskapel is in gebruik voor de (kleinschalige) kerkelijke vieringen van de Waalse Gemeente, en van de First Church of Christ, Scientist.

Op Pieterskerkhof 5 staat een pand met gepleisterde gevel met rechte kroonlijst. Dit behoorde ook tot het Pieterskerkcomplex, en stamt uit de 17e eeuw. Grootkapittelzaal uit 1660.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Pieterskerk (Waalse gemeente) door Bisschop Bernulphus gebouwd, in 1045 gewijd. Turfstenen driebeukige kruiskerk met crypta onder het koor, gewelfd in de 15e eeuw, beide westtorens in 1674 tijdens de storm verwoest. Westgevel uit 1674, Pieternellenkapel uit ca.1450 en Dekenskapel uit vermoedelijk 1325. Kabinetorgel uit 2e helft 18e eeuw. In 1985 gerestaureerd door Fama en Raadgever. Klokkenstoel met klok van W. Butendiic, 1435, diam. 60,1 cm

Orgels

Pelsorgel

Het hoofdorgel is in 1967/68 als opus 643 gebouwd door de firma Pels & Van Leeuwen (Alkmaar). Adviseur was Ir. P. Kluyver. In 1991 intoneert de firma Fama & Raadgever (Maarssen) het orgel opnieuw.

(Meer info:Orgeldatabase)

Kabinetorgel van Hess

Kabinetorgel in bruikleen van de NCRV-omroep. Het werd in 1969 gekocht door de NCRV van de heer G.J. Hulst in Dalfsen. Fama & Raadgever hebben het op 25 augustus 1969 in Dalfsen gedemonteerd en na restauratie in de hal van de studio in Hilversum geplaatst. Adviseur bij de restauratie was Lambert Erné. In april 1986 is het orgel verplaatst naar Studio 6 in het NOS-gebouw. In 1988 is het in bruikleen geplaatst in de Pieterskerk in Utrecht. De voorgeschiedenis van het orgel is niet helemaal in kaart te brengen. Het instrument was van 1957 tot 1962 eigendom van de Christelijke Oratorium Vereniging Veenendaal, die het kochten op 13 maart 1957 via een advertentie in de Oostzaan. Op 26 maart 1957 namen zij het in gebruik tijdens een uitvoering van de Johannespassion van Bach. In maart 1962 verkochten zij het aan de Nederlandse Hervormde Kerk te Zwolle. Het is later verkocht aan de heer Hulst.

(Bron:Orgeldatabase)

Kabinetorgel in de Dekenkapel

Het orgel in de Dekenkapel is rond 1780 gebouwd door Johannes Pieter Künckel (Rotterdam). In 1970 restaureert de firma L. Verschueren (Heythuysen) het en plaatst het in de Pieterskerk. In 1985 reinigt de firma Fama & Raadgever (Utrecht) het orgel en plaatst een nieuw Terts-register.

(Meer info:Orgeldatabase)

Kabinetorgel Pieternellenkapel

In Sprang staat bij een particulier een kabinetorgel, dat rond 1875 werd gebouwd. De bouwer en de herkomst zijn niet bekend. Het zou in de jaren vijftig van de twintigste eeuw in de Zuiderkerk in Enkhuizen hebben gestaan in het transept. Het orgel stond daarna lange tijd in de Pieterskerk in Utrecht in de Pieternellenkapel. Het was een geschenk van de firma Flentrop aan de Stichting Huisorgelcollectie Pieterskerk. Het is in 2002 weer door Flentrop teruggenomen, omdat het onderhoud te kostbaar was voor de Pieterskerkgemeente, terwijl het niet gebruikt werd. Eind 2008 is het orgel verkocht aan een particulier in Sprang.

(Bron:Orgeldatabase)

Kistorgel Elbertse

Kistorgel gebouwd in 1999. Het kistorgel van Elbertse heeft een transpositieklavier.

(Bron:Orgeldatabase)

Bezienswaardigheden

Vier zandstenen reliëfs die tot de belangrijkste Romaanse beeldhouwwerken in Nederland behoren, naast de trappen van het koor.
De sarcofaag van bisschop Bernold, die in 1952 in de kerk is opgegraven, in de crypte.
Fraaie rode zandstenen zuilen met teerlingkapitelen, waarvan enkele oorspronkelijke exemplaren in de kerk staan opgesteld.
Enkele restanten van muurschilderingen.
Een altaarstuk uit 1554 van een onbekende schilder, opgesteld in de Dekenkapel.

Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

foto jaren '60 (tijdens restauratieperiode), maker onbekend
Foto uit NCRV Kerkepadgids 1988.
Noorder transept. Foto: A. Roks
Pieternellenkapel. Foto: A. Roks
Noordzijde koor met Romaans zijkoor. Foto: A. Roks
Bewaard gebleven Romaans zijkoor. Foto: A. Roks
Oostzijde Romaans zijkoor. Foto: A. Roks
Oostzijde koor. Foto: A. Roks
Oostzijde Dekenskapel. Foto: A. Roks
Zuider transept en Dekenskapel vanuit het ZO. Foto: A. Roks
Zuidzijde van het schip. Foto: A. Roks
Detail zuidzijde schip. Foto: A. Roks
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)
Foto:Rob den Boer (2015)

Interieur

Interieur van het schip. Foto: A. Roks
Noorder zijbeuk. Foto: A. Roks
Wandopbouw middenschip. Foto: A. Roks
Zuider zijbeuk. Foto: A. Roks
Noorder transept. Foto: A. Roks
Dekenskapel. Foto: A. Roks
Koor. Foto: A. Roks
Het middenschip gezien vanuit het koor. Foto: A. Roks
Noorder zijkoor. Foto: A. Roks
Twalfde eeuwse Romaanse schildering op het absisgewelf, die Christus in een dubbele mandorla voorstelt. A. Roks
Bogen noordelijke zijkoor. Foto: A. Roks
De crypte vanuit het noordelijke zijkoor. Foto: A. Roks
Crypte. Foto: A. Roks
Zuidelijke beuk crypte. Foto: A. Roks
Oostelijke zijde crypte. Foto: A. Roks
Ribloze kruisgewelf crypte. Foto: A. Roks
Teerlingkapiteel zuil crypte. Foto: A. Roks
Het Witte-orgel uit 1899, foto 1953
Pels & Van Leeuwen-orgel (1968)
Pels & Van Leeuwen-orgel (1968)
Pels & Van Leeuwen-orgel (1968)
Kabinetorgel (ca. 1780) van J.P. Künckel
Kabinetorgel (ca. 1780) van J.P. Künckel
ansichtkaart