Zaandam, Burgemeester ter Laanplantsoen 21 - Paaskerk
Uit Reliwiki
Algemene gegevens | |
---|---|
Naam kerk: | Paaskerk |
Genootschap: | PKN Ned. Hervormd |
Provincie: | Noord-Holland |
Gemeente: | Zaanstad |
Plaats: | Zaandam |
Adres: | Burgemeester ter Laanplantsoen 21 |
Postcode: | 1501TN |
Sonneveld-index: | 06278 |
Jaar ingebruikname: | 1958 |
Architect: | Sijmons, K.L. Dzn |
Huidige bestemming: | kerk |
Monument status: | Rijksmonument 530856 |
Geschiedenis
Gebouwd als Ned. Hervormde Kerk. Architectonisch zeer belangrijke moderne wederopbouwkerk. Buiten gebruik als Hervormde kerk in 2005, toen verkocht aan de Vrije Evangelische Gemeente "Maranatha". Als belangrijk werk van de architect K.L. Sijmons Dzn. en binnen de protestantse kerkbouw uit de wederopbouwperiode, is de kerk in 2007 aangewezen als Rijksmonument, binnen de zogenaamde wederopbouw top-honderd-lijst van oud-minister van Cultuur, R. Plasterk. De Paaskerk aan het Burgemeester ter Laanplantsoen heeft een rijke historie. Het ontwerp van architect K.L. Sijmons Dzn is uniek in Zaandam. Het interieur met de glasramen van Karel Appel maakt de kerk extra bijzonder. Ing. W.L. Dorenbos, adviseur kerkbeheer en restauratie van de Hervormde Gemeente Zaandam vertelt meer over de kerk. Aanvankelijk was de kerk volledig in gebruik voor Godsdienstoefeningen en verenigingswerk. De pastorie werd bewoond door het gezin van de eerste predikant Ds. J.W. van Petegem. Vanaf 1961 vonden vier keer per jaar moderne jeugddiensten plaats met ds. Ben Martel en muziekaalleider Wim Dorenbos. “Er werd nota bene jazzmuziek gespeeld met een dixielandorkest, jeugdkoor en eigentijdse ritmische liedjes!”, herinnert Dorenbos zich. Deze diensten trokken steeds twee maal achter elkaar een volle kerk. Inmiddels werd buurthuis De Brug gevestigd in een deel van het gebouw en de omgebouwde pastorie. Deze werd later nog uitgebouwd. Toen het buurtwerk naar buurtcentrum De Exter werd verplaatst werd de aanbouw een verenigingsgebouw.
- Van 2001 tot 2005 ook in gebruik als Ghanese Kerk. Nog onduidelijk welk kerkgenootschap, en waarheen men in 2005 is gegaan.
- In 2005 is dit kerkgebouw overgenomen door de Vrije Evangelische Gemeente "Maranatha".
Het kerkgebouw zelf heeft onverminderd de naam "Paaskerk".
Geschiedenis Vrije Evangelische Gemeente Zaandam
In de jaren 1938 en 1939 werden in Zaandam opwekkingssamenkomsten gehouden. Deze resulteerden erin dat in 1939 een "Vereniging tot Stichting van een Vrije Evangelische Gemeente " werd opgericht. Op 5 juli 1942 was de Vrije Evangelische Gemeente een feit en ging van start met 15 leden. In de loop van de eerste vijfentwintig jaar van haar bestaan, heeft de gemeente op heel wat adressen in Zaandam haar samenkomsten gehouden: aan de Vinkenstraat, de benedenzaal van café Het wapen van Zaandam, later de bovenzaal van hetzelfde café. Vandaar naar het A.J.C. gebouw aan de Klaas Katerstraat, weer naar Het wapen van Zaandam, het belastingkantoor aan de Gedempte Gracht, vervolgens een ruimte in de Reigerstraat en uiteindelijk een wat vastere bestemming in het gebouw voor Christelijke Belangen waar ruimte werd gehuurd voor de zondagse samenkomsten. Een knelpunt bleef het verenigingswerk waardoor de wens van een eigen gebouw levend bleef. In 1965 kon de gemeente haar eigen gebouw betrekken aan de Parkstraat. Het Volksbadhuis was voor een groot deel in eigen beheer verbouwd van badcellen tot kerkzaal en andere ruimten. Veertig jaar zou de Parkstraat het vertrouwde adres van de VEG blijven en zou de gemeente groeien tot een gemeenschap van circa 275 mannen, vrouwen en kinderen. Begin 2005 kwam "de Paaskerk" aan het Burgemeester ter Laanplantsoen in beeld. De onderhandelingen verliepen vlot en op 29 mei 2005 kon de Vrije Evangelische Gemeente Zaandam haar eerste kerkdienst in de Paaskerk houden.
Aanwijzing als Rijksmonument
Na selectie van nieuwe rijksmonumenten is Nederland in één keer honderd en één monumenten rijker. De in de (voorlopige) lijst opgenomen gebouwen zijn gebouwd tijdens de wederopbouwperiode. In deze eerste rijksmonumentenlijst met naoorlogse architectuur uit de periode 1940 tot en met 1958 heeft ook het monument de Paaskerk een verdiende plaats gekregen. Nog niet eerder zijn er gebouwen uit de naoorlogse periode op de monumentenlijst gezet. Selectiecriteria bij het tot stand komen van deze monumentenlijst was dat het gebouw minimaal vijftig jaar oud moest zijn en een architectuur- en/of cultuurhistorische waarde hebben om in aanmerking te komen. Daarnaast was het van belang dat het monument in behoorlijke staat verkeert. Aan deze criteria heeft de Paaskerk voldaan en ook nu wordt er door de eigenaar, De Vrije Evangelische Gemeente, nog flink geïnvesteerd om het gebouw in optimale conditie te houden. Eén van de werkzaamheden die voor iedereen duidelijk zichtbaar zijn is het vervangen van de voegen in de enorme gemetselde gevel. En onlangs is de oude pastorie, met achterliggende zalen, grondig gerenoveerd en aangepast aan de eisen van deze tijd. De architectuur van de wederopbouw is lange tijd als noodzakelijke bouw gezien en zou niet de glans hebben van sierlijke oude gebouwen zoals wij die kennen. Jammer is dat enkele gebouwen in Nederland uit deze periode niet de kans hebben gehad om aan de mening van “lelijk gebouw” te ontkomen en inmiddels zijn gesloopt. Hieraan zijn in ieder geval de nu opgenomen gebouwen ontkomen en voor de toekomst veilig gesteld. Iedere Zaankanter zou dit nieuwe Zaanse monument van architect K.L. Sijmons met door Karel Appel geschilderde ramen eens moeten bezoeken. En dat is mogelijk. De Vrije Evangelische Gemeente in de Paaskerk heeft voor iedere leeftijd de mogelijkheid om het doel van dit monument op zijn eigen manier te bezoeken of te beleven.
- Bekendmaking Gemeente Zaanstad, 13 augustus 2008.
Op 4 augustus 2008 zijn de volgende monumentenvergunningen verleend: • Burgemeester Ter Laanplantsoen 21, Zaandam (Paaskerk); aanvraag 20080831 voor het herstellen van de kozijnen van de Karel Appel ramen van de kerk. Tegen de ontwerp-monumentenvergunning zijn geen zienswijzen ingediend.
Recente geschiedenis
In mei 2011 zijn de zes belangrijke glas-appliqué ramen van Karel Appel tijdelijk gedemonteerd voor restauratie. Hiertoe zijn ze opgeslagen in een benedenruimte van de Paaskerk. Naar verwachting zal deze restauratie een jaar in beslag nemen. Intussen zijn de raamkozijnen voor tweederde met planken dichtgetimmerd, en voor éénderde tijdelijk voorzien van blanco ramen, om genoeg licht binnen te laten.
In de media
- Uit: deorkaan.nl, 26 april 2016
Karel Appels Schepping terug in Paaskerk
Op maandag 2 mei worden de ramen van Karel Appel teruggeplaatst in de Paaskerk. In de afgelopen maanden is de restauratie afgerond. Vanaf zondag 8 mei zijn de kunstwerken over de zes Scheppingsdagen voor iedereen te bewonderen die de kerkdiensten bijwoont in Maranatha-kerk zoals de Paaskerk tegenwoordig heet. Iedere vierde zondag van de komende zes maanden zal de dienst over een scheppingsdag gaan. De restauratie is uitgevoerd door een team onder leiding van Lisya Bicaci van de TU Delft. Zij werkte samen met GBB Glass Studio uit Tilburg. In 1957 maakte Karel Appel (1921-2016) voor de toen in aanbouw zijnde Paaskerk zes ramen. Elk raam stelde een dag van de schepping voor; de zevende dag ontbrak, dat was immers een rustdag. Hieronder de afbeelding van Adam en Eva (de zesde dag). Alle ramen zijn hier te zien. Als bonus maakte Appel voor duizend gulden een muurschildering waarbij hij in kinderlijke hanepoten op de muur schreef: “De ganse schepping wacht met reikhalzend verlangen op het openbaar worden der zonen Gods” (Romeinen 8:19). Op de foto onder uit het gemeentearchief is dat te zien (Appel staat links op de foto). Die laatste creatie viel bij het kerkbestuur verkeerd. De predikanten, ds. De Jonge en ds. Van Petegem (naast Appel op de foto) waren woedend. De muurschildering verdween, de ramen bleven.
Goedkoop duurkoop
De ramen zijn glasappliqué waarbij gekleurd glas op vensterglas wordt gelijmd. De lijm ging na zo’n 50 jaar echter loslaten waardoor het kunstwerk ook dreigde te verdwijnen. Volgens Babette Cremer Sijmons, de dochter van architect K.L. Sijmons die Karel Appel de opdracht gaf om de ramen te maken, nam het kerkbestuur niet de gerenommeerde firma Tetterode in de arm, “maar een onbekende glasfirma, die iets goedkoper was. De glasapplicatie ging met de jaren verval tonen. Dus goedkoop duurkoop helaas.” Toen de kerk in 2005 verkocht werd aan de Vrije Evangelische Gemeente “Maranatha” bleek dat de ramen gerestaureerd moesten worden.
Restauratie
In 2011 werden de ramen uit de kerk verwijderd. De restauratie werd uitgevoerd door keramiek-, glas- en steenspecialist Lisya Bicaci. In 2014 zou het misschien klaar kunnen zijn. Op de website van de kerk werd later de verwachting uitgesproken dat de ramen in de loop van 2015 terug geplaatst kunnen worden. Lisya Bicaci zei in januari tegen De Orkaan dat de ramen in de “tweede helft van 2016 geplaatst zullen worden.” Dat is dus net iets sneller gegaan.
- Bovenin dit artikel klopt één gegeven niet: het kerkgebouw heet niet "Maranatha-Kerk", maar nog altijd "Paaskerk".
Artikel met nadere beschrijving
Karel Appel
In de kerk springt meteen de raamvulling in de noordgevel, boven in de kerkzaal, in het oog. Karel Appel creëerde daar in geplakt glas en veel kleuren zijn visie op het scheppingsverhaal. Verwerkt in vijf grote raampartijen en één kleiner raam, hierop beelden Adam en Eva samen de zesde dag uit. De architect Sijmons had Karel Appel sterk gepromoot. Een door de kunstenaar aangebrachte wandtekst met daarop de woorden : “De ganse schepping wacht met reikhalzend verlangen op het openbaar worden der zonen Gods”, werd afgekeurd door de toenmalige kerkenraad en is inmiddels volledig verwijderd. Het script was in kinderlijk handschrift aangebracht met scheve en vlekkerige, onregelmatige letters.
Flentrop-orgel
Het meubilair van de kerk is ook door de architect getekend en omvat een fraai vormgegeven mahoniehouten bankpartij en stoelen. Het liturgisch centrum bestaat uit een ambulante preekstoel, avondmaalstafel en kaarshouder in licht hout. Het doopvont in de vorm van een diabolo is van zwaar beton, waarop een gedreven koperen waterbekken met diameter van 1,20 meter staat. Op het balkon staat een Flentrop-orgel, in een voor deze bouwer kenmerkende vormgeving uit de 1950-er jaren. Veel pijpen zijn van een koperlegering, glad en gevlamd. De luidklok is van Eijsbouts in Asten en elektrisch bediend. De Paaskerk is een gebouw met een moderne historie van bijna vijftig jaar. Monumentaal maar (in 2005) toch nog geen ‘monument’. Het is in 1996 nog gerestaureerd en aangepast. Nu wordt er nog gekerkt, maar er vinden veel concentraties plaats van kerkgebouwen. Hoe de toekomst er voor de kerk uit gaat zien? Ing. W. L. Dorenbos pleit voor behoud van het gebouw als kerk met een functie als wijktoevlucht. De bouwvorm van deze kerk is niet alleen uniek voor Zaandam maar ook representatief voor de architct K.L. Sijmons Dzn.
- (Bron: "Eigenwijks" 6 juli 2005)
Monumentomschrijving Rijksdienst
KERKGEBOUW, gebouwd tussen 1955 en 1958 naar ontwerp van K.L. Sijmons dzn, een van de naoorlogse vernieuwend werkende architecten in de protestantse kerkbouw. De Paaskerk werd ontworpen als verdiepingskerk, mede in verband met de beperkte grootte van het bouwterrein en de bezonningsvoorschriften voor de omliggende woningen. De plattegrond en daarmee de architectonische vormgeving van het gebouw werd daarnaast bepaald door de vooruitstrevende indeling van de kerkzaal, waarbij het liturgisch centrum aan de lange zijde van de ruimte werd ingericht. De kerk omvat zes glas-appliqué lintvensters van kunstenaar Karel Appel. Op het muurvlak hieronder bracht Appel een onregelmatig geschilderde tekst aan: 'De ganse schepping wacht met reikhalzend verlangen op het openbaar worden der zonen Gods'. Op verzoek van de kerkgemeente werd deze tekst kort na de realisatie overgeschilderd. Freek de Jonge, zoon van één van de ten tijde van de bouw aan de Paaskerk verbonden dominees, beschrijft de bouw van de kerk in zijn boek 'Zaansch Veem' (Amsterdam, 1987). In de kerkzaal is onder het orgelbalkon in de loop der jaren een tweede trap naar de kerkzaal toegevoegd. Hiertoe is een deel van de oorspronkelijk geheel open ruimte onder het orgelbalkon afgekaderd, met toepassing van glazen bouwstenen. De aangebouwde pastorie aan de achterzijde van de kerk valt buiten de rijks bescherming.
Omschrijving
Stedenbouwkundig vormt het KERKGEBOUW een zwaartepunt in de Zaanse Burgemeestersbuurt. De Paaskerk heeft een trapeziumvormige plattegrond waarbij de zijgevels naar achteren toe asymmetrisch uitwaaieren. De kerk is opgetrokken in betonskeletbouw en bekleed met lichtgekleurde baksteen en betonnen elementen. Het dak van de kerk heeft een bijzondere vorm: evenwijdig aan de voorgevel maakt het dak een neerwaartse knik, waarbij de voorgevel van de kerk hoger oprijst dan de achtergevel.
De voorgevel van de Paaskerk wordt horizontaal geleed door een betonnen ligger op iets minder dan de helft van de hoogte van de kerk. De bovenzijde van deze gevel bestaat uit een gesloten bakstenen vlak. De onderzijde van de voorgevel wordt geleed door een betonnen raamwerk dat dit deel van de gevel in vijf traveeën onderverdeelt, die allen bestaan uit vrijwel vierkante gevelvakken. Deze gevelvakken zijn ieder op zich ook weer horizontaal in tweeën gedeeld door een betonnen ligger. Hierboven bevindt zich een gesloten betonnen harmonicawand die de onderzijde van de kerkzaal op de verdieping markeert. Onder de ligger bevindt zich een betonnen strook met daarin een aantal vensters met daarvóór een in twee rijen verspringend raster bestaande uit doorgestoken betonnen lamellen. Deze strook beslaat de vier meest linkse gevelvakken: het vijfde vak - uiterst rechts in de gevel gelegen - bevat de hoofdentree. Hier recht boven, geheel bovenin de voorgevel, bevindt zich een klokkenstoel die de daklijst doorsnijdt. Deze klokkenstoel bestaat uit een eenvoudige rechthoekige betonnen omlijsting en bevat één luidklok. In beide zijgevels is een fors rondboogvenster geplaatst dat over vrijwel de gehele hoogte van de kerkzaal loopt. Deze zijn voorzien van een betonnen omlijsting en worden verticaal geleed door betonnen lamellen die eveneens vrijwel de gehele hoogte van de kerkzaal beslaan. De raamkozijnen zelf zijn van hout en bevatten blank glas. De op het westen gelegen linkerzijgevel bevatte oorspronkelijk drie eenvoudige vensters ter hoogte van de begane grond. In de rechter zijgevel bevinden zich vier geschakelde vensters ter plaatse van de toiletgroep op de begane grond. In de achtergevel bevinden zich direct onder de daklijst de zes vensters die de glas-appliqué kunstwerken bevatten.
Op de begane grond van het kerkgebouw bevinden zich diverse vergaderruimten en overige bijeenkomstruimten. In de hal bevindt zich in de linkerwand een marmeren gevelsteen die herinnert aan de gereedkoming van de kerk. Op de verdieping bevindt zich de kerkzaal, die via een open trappenhuis direct tegenover de hoofdentree bereikt wordt. De kerkzaal bood oorspronkelijk plaats aan 430 mensen. De structuur van de kerkzaal wordt in hoge mate bepaald door de vorm van het over de lengterichting geknikte dak. Dit dak kent een staalconstructie en is aan de binnenzijde bekleed met schroten van ongeschaafd vurenhout, die een geluidsdempende werking hebben en zo de akoestiek in de voor het overige grotendeels betonnen kerkzaal verbeteren. Het laagste deel van dit plafond bevindt zich boven de Avondmaalstafel, en benadrukt zo op dramatische wijze het in de lengterichting van de zaal ingerichte liturgisch centrum. Sijmons koos voor deze vernieuwende indeling van de kerkruimte omdat zijns inziens de kerkelijke gemeente zélf het liturgisch centrum vormde, en hij de plaatsing van kansel, Avondmaalstafel en doopvont aan het einde van de kerkruimte als ouderwets beschouwde. Bovendien kon de architect door deze indeling bewerkstelligen dat de avondmaalsviering kon plaatsvinden zonder dat de tafel daardoor verzet hoefde te worden, wat hij als onwaardig beschouwde. Rechts van de Avondmaalstafel bevindt zich het diabolovormige doopvont waarop zich een gedreven koperen waterbekken met diameter van 1,20 meter bevindt. Het doopvont is van zwaar beton, waardoor het niet verplaatsbaar zou zijn en aldus de onwrikbaarheid van Gods verbond representeert. De oorspronkelijke preekstoel is niet meer aanwezig. De indeling van de kerkzaal wordt verder bepaald door de twee groepen mahoniehouten bankenrijen die ter weerszijden van het liturgisch centrum hier haaks op zijn geplaatst. Recht tegenover de Avondmaalstafel bevinden zich rijen met in vormgeving overeenkomende mahoniehouten stoelen. Zowel de banken als de stoelen zijn ontworpen door Sijmons en maken als gesammtkunstwerk integraal deel uit van het kerkinterieur. De vloer van de kerkzaal is belegd met grote gewassen grinttegels. Aan de zuidelijke lange zijde van de kerkzaal is het orgelbalkon gesitueerd. Dit is bereikbaar via een open wenteltrap vanuit de kerkzaal. Het orgel werd gebouwd door de Zaanse firma Flentrop en is van eenvoudige opzet. Het heeft één manuaal en een vrij pedaal en is gebouwd volgens het mechanische sleepladensysteem. De vormgeving van het orgel komt voort uit de inwendige constructie, en werd in overleg met de architect verder afgestemd op het interieur van de kerkzaal. In de lange achterwand van de kerkzaal bevinden zich in een strook direct onder de daklijst zes glas-appliqué-ramen van Karel Appel, die het scheppingsverhaal verbeelden. Het zesde raam wijkt af in formaat: dit kleinere raam geeft Adam en Eva op de zesde dag weer. De zevende dag is de kerk zelf, dat zijn centrum vindt in het Avondmaal. De ramen vormen een van de vroegste toepassingen van de glasappliqué-techniek in Nederland.
Waardering
Het KERKGEBOUW is van algemeen belang als mijlpaal in de vernieuwing van de naoorlogse protestantse kerkbouw, vanwege de ingenieuze indeling en inrichting van de kerkzaal waarbij liturgie en architectuur elkaar op bijzondere wijze versterken. Verder bezit de kerk stedenbouwkundige waarde als zwaartepunt in de Zaanse Burgemeestersbuurt. De kerk vertegenwoordigt architectuurhistorische waarde vanwege de hoge kwaliteit van het ontwerp van het gebouw zelf, alsmede de interieuronderdelen die de architect als een gesammtkunstwerk ontwierp. De Paaskerk is een belangrijk werk uit het oeuvre van architect Sijmons, één van de vernieuwers van de naoorlogse protestantse kerkbouw. Tenslotte bezit de kerk kunsthistorische waarde vanwege de zes aanwezige glas-appliqué-vensters van Karel Appel, die onder de vroegste voorbeelden van deze kunsttoepassing in Nederland gerekend kunnen worden.
Externe links
Afbeeldingen
Exterieur
Interieur
Ramen van Karel Appel
Dag 1
God scheidde licht en duisternis. Het licht noemde hij dag, de duisternis noemde hij nacht.
Dag 2
God schiep het hemelgewelf, het uitspansel, dat de watermassa onder het gewelf scheidde van het water erboven.
Dag 3
God liet het water samenvloeien. Het droge noemde hij aarde, het samengestroomde water noemde hij zee. Voorts liet God zaadvormende planten en bomen ontkiemen.
Dag 4
God schiep de lichten aan het hemelgewelf, zon, maan en sterren als markering voor seizoenen, dagen en jaren. Het grote licht (de zon) om over de dag te heersen, het kleine (de maan) om over de nacht te heersen.
Dag 5
God liet het water wemelen van levende wezens, en boven de aarde liet hij vogels vliegen. En God zegende hen, opdat de vogels en de vissen talrijk zouden worden.
Dag 6
God schiep de landdieren: het vee, kruipende dieren en wilde dieren.
Vervolgens besloot God de mens te maken, naar zijn evenbeeld, om heerschappij te voeren over alle andere schepselen. God schiep eerst de mens (als hem) en in tweede instantie als man en vrouw (hen).
Dag 7
Op de zevende dag was Gods schepping voltooid, en rustte hij.