Apeldoorn, Paslaan 18 - Synagoge
Uit Reliwiki
| Algemene gegevens | |
|---|---|
| Naam kerk: | Synagoge |
| Genootschap: | Israëlitisch |
| Provincie: | Gelderland |
| Gemeente: | Apeldoorn |
| Plaats: | Apeldoorn |
| Adres: | Paslaan 18 |
| Postcode: | 7311AK |
| Inventarisatienummer: | 00136 00137 |
| Jaar ingebruikname: | 1960 |
| Architect: | Heuvelink, C.A.W. |
| Huidige bestemming: | synagoge |
| Monument status: | Gemeentelijk monument |
Geschiedenis
Interessant wederopbouwpand. Gebouwd ter vervanging van een synagoge uit 1890.
De synagoge is vrijstaand gelegen aan de zuidoostzijde van de Paslaan in het gedeelte ten oosten van de Kerklaan. Hier bevindt het bouwwerk zich op een eigen terrein dat door een bijbehorende omheining wordt gescheiden van het trottoir. In de straat bevinden zich naast en tegenover de synagoge nog diverse andere (deels) vrijstaande objecten, hoofdzakelijk daterende uit de 19de eeuw.
De Paslaan is een oude verbindingsweg in Apeldoorn, aantakkende op de Hoofdstraat. Het tracé leidde naar het landhuis “De Pasch” dat rond 1910 is gesloopt voor de bouw van de Openbare Leeszaal van A.H. Wegerif. De welgestelde Rotterdammer H.C. van der Houven van Oordt kocht in 1874 het betreffende landgoed met de bedoeling er een wandelpark met villabebouwing te ontwikkelen. Hier ontstond het Oranjepark, dat tezamen met het naastgelegen Wilhelminapark en Prinsenpark bekend staat als de Parkenwijk. Ook aan de Paslaan werden diverse ruime herenhuizen en villa’s gerealiseerd. Bovendien kwamen er in de loop van de tijd enkele (semi-)openbare gebouwen zoals de Lutherse kerk, een Doopsgezinde kerk en de Minervabioscoop. In 1959-1960 bouwde men er het onderhavige kerkgebouw van de Nederlands Israëlitische gemeente, ter plekke van de verloren gegane oude synagoge. Deze was in 1941 in brand gestoken, hetzelfde jaar waarin ook in Apeldoorn was begonnen met de deportaties van joden. Apeldoorn kende al in de late 18de eeuw een bescheiden joodse gemeenschap. Vanaf 1855 werden de godsdienstoefeningen uitgeoefend aan de Loolaan en in 1890 bouwde men aan de Paslaan een synagoge met een leerruimte en een ritueel bad (architect J. Wijn). Vooral vanaf de vroege 20ste eeuw groeide het aantal joodse inwoners, hetgeen samenhing met de vestiging van enkele centrale geneeskundige instellingen voor joden zoals het Apeldoornsche Bosch (1909) en het Paedagogium Agisomog (1925). Er ontwikkelde zich een rijk verenigingsleven en ook de Nederlandse Zionisten Bond en de Zionistische Jeugdbeweging waren in Apeldoorn actief. Na de oorlog keerde slechts een klein aantal overlevenden terug. De synagogediensten werden aanvankelijk thuis hervat, totdat in 1960 de nieuwe synagoge in gebruik kon worden genomen. Deze is overigens één van de weinige naoorlogse synagogen in Nederland (andere voorbeelden zijn onder meer te vinden in Rotterdam, Hengelo, Hilversum en Amstelveen).
Het architectenbureau J.W. en C.A.W. Heuvelink leverde het ontwerp. Zij zijn telgen van het bekende Apeldoornse architectengeslacht waarvan de derde generatie architecten nog steeds actief is. J.W. Heuvelink (1907-1980) was de oudste zoon van architect J.A. Heuvelink die diverse Apeldoornse ontwerpen op zijn naam heeft staan, onder meer de bekende monumentale hoekpanden die als een entree van de Beekstraat fungeren (1935). Met zijn broer C.A.W. Heuvelink (1911-?) voerde hij een maatschap, maar hun opdrachten bleven gewoonlijk gescheiden. Beiden hadden enige jaren in Amsterdam gestudeerd, waar J.W. Heuvelink zijn studie afbrak om zijn vader in diens werk te hulp te schieten. Op naam van de oudste broer staan onder meer enkele fabrieksgebouwen, waaronder de nettenfabriek van Von Zeppelin. C.A.W. Heuvelink geldt als diegene die zich meer op het esthetische vlak richtte (J.W. wordt eerder gezien als de plannenmaker en zakelijk adviseur). Hij ontwierp vooral winkels en woonhuizen. Alhoewel de synagoge aan de Paslaan op het conto van de maatschap staat, moet het ontwerp op naam van C.A.W. Heuvelink worden geplaatst. Nadat het bureau in 1974 was overgenomen door J.A. Heuvelink jr. (zoon van J.W. Heuvelink) bleef C.A.W. nog enige jaren bij zijn neef in dienst, waarna hij met pensioen ging. De synagoge voerde hij uit in een poëtisch-functionalistische trant. Karakteristiek is onder meer de zakelijk-functionele opzet met in quasi-handvormsteen gemetselde bouwdelen, die al aan de buitenzijde zijn te onderscheiden als de voor de eredienst en andere functies bestemde ruimtes. Van een ‘poëtisch karakter’ is de verlevendiging met monumentale kunst in de vorm van enkele abstraherend-figuratieve sgraffito’s van de hand van de Apeldoornse kunstenaar E.E. Meek (*1922). Ze zijn uitgevoerd in cement en voorzien van terughoudend gekleurde reliëfs met symbolen die verwijzen naar de twaalf stammen van Israël, alsmede de Stenen Tafelen en de menora. Net als aan de buitenzijde bleef de synagoge ook inwendig op een opmerkelijk gave wijze behouden. De diverse ruimtes worden bepaald door een sober maar degelijk karakter dat kenmerkend is voor de contemporaine ideeën over interieurafwerking. Zowel in de voor de eredienst bestemde ruimte als in de overige ruimtes zijn kleurstellingen in blauw, grijs en wit toegepast en bevinden zich vlakhouten lambriseringen en binnendeuren in een lichtbruin gebeitste kleurstelling. Ook de houten meubilering van de liturgische ruimte is lichtbruin gebeitst. Waarschijnlijk ontstond de meubilering op de tekentafels van C.A.W. Heuvelink en zal hij ook over de kleurstellingen de supervisie hebben gehad. De synagoge is nog steeds als zodanig in gebruik, nu in een verenigingsverband met joods Deventer en Zutphen.
Literatuur
Agt, J.F. van & Voolen, E. van, Synagogen in Nederland, Hilversum 1988, p. 50-51; Boogers, J. & Oosterhof, H., J.A. Heuvelink, architect (1879-1949). Een keuze uit zijn werk, Apeldoorn 1987, p. 24; Laansma, S., De Joodse Gemeente te Apeldoorn, Zutphen 1979.
Afbeeldingen
opname G.Bennink juli 2000
