Elst, Grote Molenstraat 2 - Grote Kerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Grote- of St. Maartenskerk
Genootschap:	PKN Protestantse gemeente Elst (Gld.)
Provincie:	Gelderland
Gemeente:	Overbetuwe
Plaats:	Elst
Adres:	Grote Molenstraat 2
Postcode:	6661DJ
Inventarisatienummer:	11422
Jaar ingebruikname:	15e
Architect:
Huidige bestemming:	hervormde kerk
Monument status:	Rijksmonument 14947 (toren); 14948 (kerk)

Geschiedenis

Ook Maartenskerk. Historische kerk met rijk gedetailleerde beeldbepalende toren. In september 1944 werd de kerk tijdens de Slag om Arnhem grotendeels verwoest en brandde zij volledig uit. Na de oorlog hersteld. Vanaf zondag 23 oktober 2005 bestaat de Protestantse gemeente van Elst. In de week daarvoor is dit notarieel vastgelegd. De kerkdiensten en alle verdere kerkelijke activiteiten concentreren zich in de 15de eeuwse Maartenskerk. In het voorjaar van 2006 wordt de kerk opnieuw ingericht en komt er nieuw liturgisch meubilair. (55-06)

2021 - De Grote Kerk van Elst herbergt een unieke geschiedenis en deze moet in de toekomst beter toegankelijk worden voor het publiek. Het kerkbestuur heeft Buro Stiel in Elburg ingeschakeld om het monumentale gebouw een multifunctionele functie te geven. Daarbij wordt ook gekeken naar een betere zichtbaarheid en toegankelijkheid van de Romeinse tempelresten onder de kerkvloer. Nu moeten bezoekers nog via een kleine wenteltrap afdalen naar de kelder van de Grote Kerk. Daar liggen de metershoge muren van twee Romeinse tempels verborgen. De eerste kleinere tempel is gebouwd rond het jaar 50 na Christus. De tweede tempel is vijftig jaar later gebouwd en was met 31 bij 23 meter een stuk groter.

Monumentomschrijvingen Rijksdienst

Ned. Herv. Kerk. Bouwwerk in late Nederrijnse gotiek, geheel met kruisribgewelven overkluisd en bestaande uit een eenbeukig koor, midden 15e eeuw en een schip met noorderzijbeuk, laatste kwart 15e eeuw. Tegen de zuidzijde van het schip een gotisch portaal: tegen de noordzijde van het koor een sacristie. In de noordmuur van het koor een zijwand van een 10e eeuwse crypt. Onder de kerk overdekt door een betonnen vloer, de funderingen van twee romeinse tempels en voorromaanse kerken. De kerk bezit een uit 1793 daterende, rijk gesneden en met de beelden der Evangelisten op de hoeken versierde preekstoel afkomstig uit de Hersteld Evangelisch Lutherse Kerk te Amsterdam.

Toren der Herv. Kerk. Rijk gedetailleerd, laat 15de eeuws bouwwerk, bestaande uit twee vierkante en een hoge achtkantige geleding, bekroond door een korte spits met peervormige bekroning. Klokkenstoel met gelui van drie klokken, waarvan een van G. Schimmel, 1705, diam. 109 cm. en twee moderne klokken.

Orgels

Gottlieb-orgel

In de Hervormde Kerk te Elst was een orgel aanwezig van Paulus en Leonardus van Eysdonck uit 1766. Dit instrument was niet meer bruikbaar, zodat het niet eens verkocht kon worden. Uiteindelijk is het eind 1868 gesloopt. Witte leverde een nieuw instrument, dat op 23 mei 1869 in gebruik werd genomen met een bespeling door dhr. D.H. Dijkhuyzen. In mei 1930 plaatste De Koff een zwelkast, werd er een Voix Céleste op een aparte lade geplaatst en legde hij een koppel Pedaal - Bovenwerk aan. Het orgel is op 1 oktober 1944 als gevolg van oorlogshandelingen verloren gegaan.

(Bron:Orgeldatavase)

Van Leeuwen-orgel

Na de verwoestingen van de tweede wereldoorlog was er van de kerk in Elst niet veel meer over. Een grote restauratie volgde, en in 1953 werd door Van Leeuwen een nieuw orgel geplaatst. Er werden op de laden nog 6 plaatsen gereserveerd voor uitbreidingen. Eind 1968 moest het orgel door Pels & Van Leeuwen worden gereviseerd, omdat het balkon begon te verzakken. Een vijftal gereserveerde stemmen is in 1969 geplaatst. In 1979 verrichtte M.C. Tiggelman uit Zaltbommel werkzaamheden uit. Hierbij werden de tongwerken opnieuw geïntoneerd, en de toetstractuur werd vernieuwd. Ook plaatste hij drie nieuwe registers. In 2002 voerde Flentrop een grondige restauratie uit, maar de drie nog gereserveerde plaatsen werden hierbij niet opgevuld. Op 5 en 12 oktober werd het orgel aan het publiek gepresenteerd. Uiteindelijk zijn de laatste drie registers in 2004 geplaatst. Op 29 augustus 2004 is het orgel officieel opnieuw ingespeeld door Dirk Luijmes, organist van de kerk. Daarmee is het orgel eindelijk geheel voltooid.

(Bron:Orgeldatabase)

In de media

Uit Reformatorisch Dagblad, 20 mei 2008.

Sinds 1947 werd algemeen aangenomen dat de plek van de huidige Grote Kerk in Elst (Gld.) ruim 2000 jaar ononderbroken een religieuze betekenis zou hebben gehad.

Archeologen ontdekten in dat jaar dat de kerk gebouwd is op de fundamenten van twee oudere kerken uit de middeleeuwen en twee tempels uit de Romeinse tijd. Nieuw archeologisch onderzoek, uitgevoerd door archeologen van de Vrije Universiteit in Amsterdam, maakt echter aannemelijk dat de plek eeuwenlang geen religieuze betekenis had. De archeologen maakten vanmorgen hun bevindingen bekend tijdens een bijeenkomst in het gemeentehuis van Elst.

Archeologisch onderzoek dat in 1947 binnen de muren van de kerk werd uitgevoerd, verlengde in één klap de geschiedenis van de kerk met bijna 1500 jaar en plaatste de locatie daarmee op de kaart als een van de oudste religieuze plaatsen van Nederland. Onder de huidige kerk, zelf al een monument uit de 15e eeuw, werden namelijk fundamenten van twee oudere kerken uit de middeleeuwen en van twee tempels uit de Romeinse tijd blootgelegd. De oudste tempel werd omstreeks 50 na Chr. gebouwd en een halve eeuw later door een grotere en monumentalere tempel vervangen. De eerste christelijke kerk stamt uit de 8e eeuw.

Bij het recente onderzoek van de VU werden echter geen vondsten gedaan uit de periode tussen het midden van de 3e eeuw en de 7e eeuw na Christus. De onderzoekers vermoeden daarom dat de bouw van de christelijke kerken bovenop de ruïnes van de Romeinse tempels niet gemotiveerd is door de wens bestaande heidense praktijken te christianiseren. De locatiekeuze voor de kerk werd eerder ingegeven door de beschikbaarheid van geschikt steenmateriaal dat in de vorm van de tempelruïnes ruimschoots aanwezig was. Verder laat een schriftelijke bron uit de 8e eeuw zien dat voor de meest betrokken tijdgenoten de plek in de eeuwen voorafgaand aan de bouw van de kerk geen religieuze betekenis had.