Enschede, Prinsestraat 14 - Synagoge

Algemene gegevens
Genootschap :	Joods, Synagoge NIG
Gemeente :	Enschede
Plaats :	Enschede
Adres :	Prinsestraat 14
Provincie :	Overijssel
Jaar ingebruikname :	1928
Huidige bestemming:	synagoge van NIG Twente en functioneert als 'Huis dat Verbindt' een plaats voor discussie en debat (Stichting Synagoge Enschede)
Architect :	Bazel, de ,K.P.C.
Monument-status:	Rijksmonument

www.synagoge-enschede.nl

Inleiding

De synagoge van Enschede bevindt zich aan de Prinsestraat. Het bestaat uit twee woonhuizen, een grote gebedsruimte, een kleine gebedsruimte, twee klaslokalen, een feestzaal en een ritueel bad. Op woensdag en zondag (m.u.v. joodse feestdagen) is de synagoge toegankelijk voor publiek.

Geschiedenis

De oude synagoge van Enschede werd aan het begin van de twintigste eeuw te klein voor de bloeiende joodse gemeenschap. Daarom werd architect K.P.C. de Bazel gevraagd een nieuwe synagoge te ontwerpen. Op 13 december 1928, ruim een jaar na aanvang van de bouw, werd de nieuwe synagoge aan de Prinsestraat in Enschede in gebruik genomen. De Bazel was toen inmiddels overleden en de bouw is voltooid door zijn leerlingen A.P. Smits en C. van der Linden. Desondanks is de hand van De Bazel duidelijk in het gebouw te herkennen.

De nieuwe synagoge bood plaats aan 600 gelovigen. Het gebouw werd volledig gefinancierd door de joodse gemeente. De belangrijkste bijdrage kwam van de toenmalige voorzitter van de Nederlands Israëlitische Gemeente (NIG) Enschede, de textielmagnaat M.I. Menko.

Tijdens de tweede wereldoorlog nam de bezetter de synagoge in gebruik. Het werd het onderkomen van de Sicherheits Dienst (SD). Er werden onder meer cellen gebouwd waar de bekende Enschedese dominee Overduin nog heeft gevangen gezeten. De kast van de Thorarollen werd gebruikt als aardappelschuur.

Hoe raar het ook klinkt, het feit dat de bezetter de synagoge in gebruik had, was de redding van het gebouw. Het is immers niet in brand gestoken. De joodse gemeente had de gebedsrollen en andere kostbaarheden op tijd uit de synagoge verwijderd. Na de oorlog bleek de synagoge beschadigd, maar kon het toch weer in gebruik worden genomen. De joodse gemeente was wel sterk verkleind. Van de ruim vijftienhonderd leden voor de oorlog waren er na de oorlog nog zo’n achthonderd over. Op dit moment is de synagoge in gebruik door de NIG Twente. Deze geloofsgemeenschap telt nog zo’n honderddertig leden. De Stichting Synagoge Enschede probeert het gebouw te exploiteren door het organiseren van culturele evenementen en het verhuren van zalen.

Restauratie

In de jaren negentig van de 20e eeuw werd het duidelijk dat de synagoge nodig gerestaureerd moest worden. Er waren lekkages, scheuren in de muren, gaten in het plafond en de verf bladderde af. In 1996 werd begonnen met de restauratie. Er was toen echter onvoldoende geld om alles aan te pakken. In 1998 werd het gebouw een rijksmonument. Uiteindelijk was er in 2001 voldoende geld ingezameld bij particulieren, bedrijven, overheid en stichtingen. Toen kon de hele synagoge worden gerestaureerd, inclusief de grote koepel. Er werd in het hele gebouw onderzocht hoe het er in de tijd van de oplevering had uitgezien. De kleuren van de muren en de mozaïeken werden zo goed mogelijk in oude staat terug gebracht. Op 22 april 2004 werd de synagoge van Enschede officieel heropend.

Beschrijving

Exterieur

De synagoge heeft een lengte van ruim zeventig meter en wordt gekenmerkt door de grote koperen koepel in het midden en de twee kleine koepels aan weerszijden daarvan. Hierin is de invloed van oriëntaalse bouwstijlen op De Bazel duidelijk te zien. Het synagogecomplex bestaat uit drie onderdelen, twee woonhuizen (tegenwoordig bewoond door de rabbijn en zijn vrouw en het kantoor van de Stichting Synagoge Enschede) en de daadwerkelijke synagoge in het midden. Bij de hoofdingang staat een oorlogsmonument van Appie Drielsma ter nagedachtenis aan de bijna zevenhonderd omgebrachte joodse inwoners van Enschede. Behalve de hoofdingang waarboven de hebreeuwse tekst uit Jesaja 56:7 “… want mijn huis zal een bedehuis heten voor alle volkeren” is gebeiteld, zijn er ook speciale ingangen voor de mannen en de vrouwen.

Aan de achterzijde van het gebouw vindt men het rituele bad, de mikwe. Deze is echter niet toegankelijk of bruikbaar.

Interieur

De belangrijkste ruimte van de synagoge is de Grote Sjoel. Dit is de ruimte onder de grote koepel. Deze gebedsruimte biedt plaats aan zeshonderdvijftig gelovigen. De mannen zitten beneden, de vrouwen boven op de damesgalerij. Tegenwoordig worden het mannen- en vrouwendeel gescheiden door een houten scherm waar men wel doorheen kan kijken.

De inrichting van de sjoel verwijst naar de tempel van Salomo. De Thorarollen liggen in de Heilige Arke, een kast die verwijst naar het ‘heilige der heiligen’ in de Tempel. Deze Arke is gericht op Jeruzalem.

De grote sjoel is gedecoreerd met veel symbolische afbeeldingen. In bladgoudmozaïeken worden de twaalf stammen van Israel afgebeeld en er zijn veel glas in lood ramen. Deze beelden onder meer de grote joodse feesten afgebeeld. In het midden van de koepel hangt een grote kroonluchter waaronder zich de bima, de plaats waar de Thora wordt gelezen, bevindt. Helemaal bovenin de koepel staat het davidsschild afgebeeld met de Hebreeuwse letter H, de beginletter van Hasjeem (God).

In de grote sjoel is ook veel getallensymboliek te vinden. De joodse getallenleer geeft een bijzondere betekenis aan de getallen 3,4,5,7,10 en 12. deze getallen komen op meerdere plaatsen in de synagoge terug. Zo zijn er zeven traptreden naar de heilige arke en zijn er vier keer drie lampen op de bima.

Ook de dagsjoel, de kerkeraadskamer en de hal hebben glas in lood ramen. In de dagsjoel, die tegenwoordig voor vieringen van de joodse gemeente wordt gebruikt, zijn vijf Hebreeuwse woorden afgebeeld die de uitgangspunten vormen van de joodse levensbeschouwing (vreze Gods, waarheid, vrede en liefde, weldoen en recht en gebed). Daaronder staan vijf afbeeldingen die als symbolen voor het beloofde land gelden.

De kerkeraadskamer is volledig in oude stijl gerestaureerd. In deze ruimte vergaderde het bestuur van de joodse gemeente. De portretten van oud-bestuurders van de NIG zijn hier te zien. In de glas in lood ramen staan de namen van de vijf grote profeten, samen met hun symbolen. Jesaja is afgebeeld als zaag. Jeremia als roede, Mozes als een staf met slang, Ezechiël als een torenpoort en Daniël als een leeuw.

De glas in lood ramen in de hal verbeelden een gevleugelde leeuw en een adelaar. Zij dienen als wachters van de synagoge. In het voorportaal bevindt zich een steen die herinnert aan de troonsbestijging van koningin Wilhelmina in 1899. deze steen werd uit de oude synagoge overgebracht naar de nieuwe. Boven de ingang van de grote sjoel herinnert een lamp aan de zes miljoen joden die in de tweede wereldoorlog zijn omgebracht. Aan weerszijden van deze ingang is een steen aangebracht met een tekst over de stichting van de synagoge, aan de linkerkant in het Nederlands, rechts in het Hebreeuws.

De klaslokalen en de feestzaal bevinden zich in het linkerdeel van het gebouw. In de klaslokalen werd vroeger les gegeven aan joodse kinderen. Tijdens de restauratie zijn de muren weer in oorspronkelijke kleuren en patronen geverfd. Hetzelfde geldt voor de feestzaal op de eerste verdieping. De originele goudbronzen spetters op de muren zijn bij de restauratie in ere hersteld. Ook de stoelen in de feestzaal zijn een origineel ontwerp van De Bazel.

De enige ruimte in de synagoge die met de restauratie een andere functie heeft gekregen, is de huidige bezoekersruimte. Zoals nog te zien is op de muur achter de bar werden hier voor de oorlog doodskisten gemaakt. In november 1944 bouwden de bezetters in deze ruimte zeven gevangeniscellen. Na de oorlog diende deze ruimte als opslag voor boeken, meubelen, tijdschriften en archiefmateriaal. Tegenwoordig is de ruimte in gebruik als koffieruimte en als winkelruimte voor de vrouwenorganisatie WIZO.

Openingstijden

De synagoge van Enschede is open op zondag en woensdag van 11.00 tot 17.00 uur. Op zondag is er om 14.00 uur een rondleiding. Hiervoor hoeven bezoekers zich niet van tevoren aan te melden.

Voor groepen is het mogelijk op andere momenten een rondleiding aan te vragen. Dit kan op zondag t/m vrijdagochtend en op maandag- en woensdagavond. Op vrijdagmiddag en zaterdag is de synagoge vanwege de sabbat gesloten voor publiek. Ook worden er regelmatig activiteiten georganiseerd en zijn de verschillende ruimtes te huur.

Voor meer informatie; zie de website [1] of bel met 053-4324507.

Foto's