Handelingen

Gorinchem, Groenmarkt 7 - Grote Kerk

Uit Reliwiki

Versie door Aroks (overleg | bijdragen) op 6 jul 2012 om 09:07 (Ansichtkaart Janskerk Gouda verwijderd)


Algemene gegevens
Genootschap : PKN Hervormd
Gemeente : Gorinchem
Plaats : Gorinchem
Adres : Groenmarkt 7
Provincie : Zuid-Holland
Jaar ingebruikname : 1845
Huidige bestemming: kerk
Naam kerk : Grote Kerk
Architect : Warnsinck & Godefroy
Monument-status: Rijksmonument
Inventarisatienummer: 01839
opname 06-06-2009 foto. Job van Nes. Zaandam.
opname 06-06-2009 foto. Job van Nes. Zaandam.
opname 06-06-2009 foto. Job van Nes. Zaandam.
opname 06-06-2009 foto. Job van Nes. Zaandam.

Geschiedenis

Sint Maartenskerk. Verving oude kerk. Toren uit 15de eeuw.

In 1849-51 naar ontwerp van I. Warnsinck ter plaatse van de in 1844 afgebroken gotische hallenkerk en in aansluiting op de - afzonderlijk beschermde - middeleeuwse Sint Janstoren gerealiseerd. Het in rode baksteen, afgewisseld door gele sierstenen, op een natuurstenen plint onder met leien gedekte zadel- en lessenaarsdaken opgetrokken kerkgebouw is recht afgesloten en bevat aan de oostzijde een uitgebouwd ingangsportaal, waarbij de hoofdingang is voorzien van dubbele paneeldeuren, halfrond en onderverdeeld bovenlicht, houten pilaster-omlijsting en twee lantaarns met smeedijzeren voluut-arm, voorts een roosvenster in de punttop en smalle zij-ingangen te weerszijden in het portaal.

Het gebouw wordt uitwendig geleed door steunberen en lisenen waartussen spaarvelden met rondboogfriezen en in oorsprong gietijzeren rondboogvensters, alsmede cordonlijsten, terwijl het twee bouwlagen tellende tussenlid, waarin de consistoriekamer, in soberder trant is uitgevoerd. In de beide lange zijgevels voorts een zij-ingang met dubbele paneeldeuren en houten omlijsting.

Inwendig wordt de witgepleisterde, door rechthoekige pijlers en van geschilderde kapitelen voorziene pilasters gelede kerkruimte bij het middenschip overdekt door een spiegelgewelf met rechthoekige vakken waarin ventilatieroosters, en bij de zijbeuken door kruisgewelven.

Van de vorige kerk resteren diverse 17de-eeuwse zerken, alsmede de overblijfselen van het vroeg-14de-eeuwse, in kalksteen uitgevoerde, grafmonument gewijd aan Jan III van Arkel en zijn vrouw Mabelia van Voorne, bestaande uit de deksteen met twee onder vroeg-gotische baldakijnen liggende beelden van een man in maliënkolder en wapenrok met groot schild, en aan zijn voeten een leeuw en van een vrouw in lang gewaad en huif, vergezeld van twee hondjes. Uit de bouwtijd dateren: de centraal aan de zuidzijde gesitueerde preekstoel met aansluitend doophek; het bankenplan met lage kuip, voorzien van afgeronde hoeken; de door pijlers ondersteunde orgelgalerij met hek van het door C.G.F. Witte (firma Bätz) in 1851-53 gebouwde orgel, waarbij de kas wordt bekroond door drie engelenfiguren; alsmede in het middenschip vijf bronzen 20-armige kroonluchters, waarbij in de middelste een kroonfragment met 1588 is verwerkt, afkomstig uit de vorige kerk; voorts de achtarmige kroonluchters in de zijbeuken.

Midden 19de-eeuws kerkgebouw met deels oudere, aan de voorgaande kerk toebehoord hebbende, en deels uit de bouwtijd stammende interieur-onderdelen van belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde, alsook wegens de samenhang met de middeleeuwse kerktoren en de historische situering.

Orgel

Het orgel is in 1851-1853 gebouwd door C.G.F. Witte (firma J. Bätz & Co.) te Utrecht. Witte gebruikte een aanzienlijk deel van het pijpwerk van het orgel van de vorige kerk, in 1761 door J.H.H. Bätz vervaardigd, opnieuw. Van het Hoofdwerk stammen alle registers, behalve de Sexquialter en de Cornet uit 1761. Van het Bovenwerk bovendien zes registers, waaronder die van het "Hollandse trio" (Baarpijp, Quintadeen en Vox humana). In 1899 wordt het orgel door de firma L. van Dam & Zonen (Leeuwarden) gereinigd en opnieuw geïntoneerd. De firma K.B. Blank & Zoon (Utrecht) restaureert het orgel in 1959-1960, wijzigt de dispositie enigszins en breidt deze met enkele registers uit. Een volgende restauratie is in 1979-1980 nodig wegens problemen met de constructie van de kas van het Rugwerk. In 2002 breidt de firma Pels & Van Leeuwen ('s-Hertogenbosch) het pedaal met drie registers uit. In 2008 plaatsen zij het Bovenwerk in een zwelkast en vervangen op dat klavier de Scherp uit 1960 door een meer in het concept passend Carillon-register.

Dispositie
  • Hoofdwerk (manuaal 2): Prestant 16' - Bourdon 16' - Prestant 8' - Roerfluit 8' - Octaaf 4' - Nachthoorn 4' - Quint 3' - Octaaf 2' - Sexquialter 2⅔' 3 sterk (1960) - Mixtuur 2' 4-8 sterk - Cornet 8' 5 sterk discant - Fagot 16' - Trompet 8' - Tremulant.
  • Rugwerk (manuaal 1): Prestant 8' - Holpijp 8' - Octaaf 4' - Fluit 4' - Quint 3' - Octaaf 2' - Sexquialter 2⅔' 2 sterk discant (1960) - Mixtuur 1⅓' 2-4 sterk - Cornet 8' 5 sterk discant - Trompet 8' - Dulciaan 8' (1960) - Tremulant.
  • Bovenwerk, in zwelkast (manuaal 3): Prestant 8' - Baarpijp 8' - Viola 8' - Quintadeen 8' - Salicet 4' - Roerfluit 4' - Nazard 3' - Woudfluit 2' - Carillon 1' 2-3 sterk (2008) - Schalmij 8' - Vox humana 8' - Tremulant.
  • Pedaal: Prestant 16' - Subbas 16' - Octaafbas 8' - Gedekt 8' (2002) - Roerquint 6' (2002) - Octaaf 4' - Bazuin 16' - Trombone 8' - Trompet 4' (2002).
  • Koppelingen: Hoofdwerk aan Pedaal - Rugwerk aan Hoofdwerk - Bovenwerk aan Hoofdwerk.
  • Vier afsluiters - Ventiel.

Mechanische sleepladen. Manuaalomvang: C-f3. Pedaalomvang: C-d1. Toonhoogte: a1 = 438 Hz. Vier spaanbalgen. Winddruk: 78 mm. WK. (Hoofdwerk), 84 mm. WK (Rugwerk), 74 mm. WK. (Bovenwerk), 91 mm. WK. (pedaal).

In de media

Uit Nieuwe Rotterdamsche Courant, 20 December 1844.

GORINCHEM, 18 Dec. Heden morgen is de bouwvallige en uit dien hoofde sedert eenigen tijd buiten gebruik gestelde Hervormde kerk binnen deze stad, nadat alvorens het fraaije en welluidende orgel, benevens de banken en stoelen, daaruit waren weggenomen, in het openbaar aan den meestbiedende op afbraak verkocht en voor eene som van zes duizend een honderd en tien guldens toegewezen aan Frans Meert, mr. metselaar en aannemer binnen deze stad. Onder dezen koop waren echter niet. begrepen de predikstoel, de koperen koorhekken en de grafsteden van de HH. van Arkel, van Paffenrode en van der Does, welke naar wij vernemen weder in de nieuw te bouwen kerk zullen geplaatst worden. De afbraak en opruiming zal met half April aanstaande moeten volbragt zijn.

De nu af te breken kerk is een zeer oud gebouw, als zijnde, naar men wil, in het jaar 1263, door Jan van Arkel, bijgenaamd de Sterke, gesticht, den derden Zondag na Paschen van dat zelfde jaar ingewijd en aan den H. Martinus, bisschop van Tours, en den H. Vincent toegeheiligd. Het gebouw rust van binnen op zeventien pilaren en is voorzien van een tamelijk hoogen en dikken toren, op welken de kap eerst in het jaar 1517 gezet werd. Deze laatste zal echter niet afgebroken, maar de nieuwe kerk vermoedelijk daartegen aangebouwd worden. Men vindt de kostbaarheden, welke deze kerk voor de hervorming bevatte als anderszins, vermeld in het Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, door A.J. van der Aa, D IV, bl. 678—681.

Uit Reformatorisch Dagblad, 10 juli 2007.

De restauratie van de toren van de Grote Kerk in Gorinchem is bijna afgerond. In mei vorig jaar is begonnen met het restaureren van de toren, in de volksmond bekend als de Sint Janstoren. Bij de werkzaamheden zijn enkele dragende onderdelen van de kap en ongeveer een derde deel van het dakbeschot van de spits vervangen. Ook is de hele leibedekking van de spits inclusief het loodwerk vernieuwd. Verder zijn onherstelbaar gescheurde stenen in de buitengevels verwijderd en vervangen door speciaal gebakken stenen. Minder ernstig aangetaste stenen zijn hersteld. De gotische kerktoren werd rond 1450 gebouwd. De aangrenzende kerk is van later datum. Tijdens de bouw van de kerktoren is de fundering enkele meters verzakt in de zachte bodem. Toen het scheefzakken gestopt was, heeft men de rest van de 67 meter hoge toren er loodrecht bovenop gebouwd. Het resultaat daarvan is dat er een bijzondere knik te zien is: de toren staat ongeveer 1,60 meter uit het lood.

Afbeeldingen

Exterieur

Interieur