Havelte, Uffelterkerkweg 1 - Clemens

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Clemens
Genootschap:	PKN Protestantse gemeente Havelte
Provincie:	Drenthe
Gemeente:	Westerveld
Plaats:	Havelte
Adres:	Uffelterkerkweg 1
Postcode:	7971PP
Sonneveld-index:	14004 16390
Jaar ingebruikname:	1310
Architect:	Wouda, J.H. (Uitbreiding)
Huidige bestemming:	Protestantse kerk
Monument status:	Rijksmonument 21033 (kerk); 21034 (toren)

Geschiedenis

Historische kerk met toren.

Op de plaats van deze kerk werd rond 1200 het eerste stenen godshuis gebouwd. Het was volgens overlevering een Romaanse kapel. Hierbij werd gebruik gemaakt van kloostermoppen en zwerfstenen. Het dak was van riet.

Vanwege de moeilijke bereikbaarheid van de parochiekerk in Steenwijk machtigde de bisschop Guido van Utrecht in 1309 de deken van Steenwijk en de deken van Drenthe om de bewoners van Hesselte (het oude dorp Darp), Hesselterveen (nu Nijeveen) en Uffelte vergunning te verlenen voor de bouw van een eigen kerk. Het dorp Havelte bestond toen nog niet. De bouw nam een aanvang in 1310. Met behoud van het Romaanse karakter werden de muren van de kapel verhoogd en tevens verlengd tot ongeveer de huidige omvang. De kerk had drie gewelfvlakken, ook wel traveeën genaamd. Aan de muren kan men nu nog zien hoe deze kerk er ongeveer heeft uitgezien. De kerk werd gewijd aan de Heilige Clemens, waarschijnlijk Paus Clemens de eerste die rond het jaar 100 na Christus heeft geleefd. Zowel in de noord- als aan de zuidgevel zijn de wijdingskruizen nog zichtbaar.

Aan de westzijde werd in 1410 begonnen met de bouw van de toren. Dit blijkt uit het opschrift dat staat op de zandstenen tafel boven de ingang, dat vrij vertaald luidt: in het jaar 1410 legde Jan, de zoon van Willem, deze steen.

Rond 1450 werd het grootste deel van de Romaanse kerk voorzien van een gotische bovenbouw. Het koor werd vervangen door een overwelfd gotisch priesterkoor. Tussen het schip en het koor werd een forse triomfboog gemetseld. Naderhand werd ook de kerk voorzien van gewelven.

In de toren bevindt zich een wijwaterbak. Deze werd in 1516 gebruikt door Gerardus van Wou uit Kampen als smeltkroes voor het gieten van de 1666 kg wegende torenklok genaamd 'Sanctus Johannes'.

Na de reformatie werden omstreeks 1598 op gezag van de provinciale overheid de altaren en de beelden uit de kerk verwijderd. Herstelwerkzaamheden aan het gebouw waren noodzakelijk mede als gevolg van de 80-jarige Oorlog die in deze omgeving heeft gewoed van 1568 – 1594. Onder andere werden toen de leien op het dak vervangen door dakpannen. Boven de ingang van de zuidgevel staat hierover vermeld dat Gerhardus Struuck in 1598 de eerste pan op het dak heeft gelegd.

In 1660 viel tijdens een hevige storm een deel van de toren op de kerk. De schade was enorm. Alle balken waren verpletterd. Er moest een andere preekstoel worden geplaatst. Deze is mogelijk van een oudere datum gelet op de panelen met zogenaamde laatgotische Tudorbogen en de staande elkels. Ook de herenbanken moesten vervangen worden.

Onder de orgelgalerij staat de grafzerk van Johann Struuck en zijn vrouw, Johann Struuck was de eerste schulte van Havelte van 1596 tot zijn dood in 1605. Naast de preekstoel is een altaarsteen opgesteld, die reeds in gebruik was in de kerk van 1310. Het is een sarcofaagdeksel, vermoedelijk uit de elfde eeuw.

In het koor staat een herenbank die het eigendom was van het geslacht Linthorst Homan, gedurende lange tijd waren zij de bewoners van landgoed 'Overcinge'.

In 1819 bouwde de bekende Groninger orgelbouwer Petrus van Oekelen zijn eerste orgel, dat was bestemd voor de abdijkerk in Assen. In 1897 werd dit orgel opgesteld in deze kerk,

Recente restauraties hebben plaatsgevonden in 1920 – 1926, 1960 en 2000 – 2001. (Bron ANWB) In 2002 werd een restauratie van de kerk afgerond en deze kon op 30 augustus 2002 officieel in gebruik worden genomen. Uitbreiding met vrijstaande beuk. In 1992 is er een aanbouw gemaakt.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Kerk

Rijksmonument 21033 (Kerk)

Ned. Herv. KERK met schip ontstaan door verhoging in de 15de eeuw van de voorafgaande romaanse stenen gewelven. Koor uit de 15e eeuw. Inventaris: preekstoel XVII, herenbanken XVIIc. Oorspronkelijk eenklaviers orgel, in 1819 gemaakt door P. van Oeckelen voor de Herv. Kerk te Assen. In 1855 uitgebreid met een Bovenwerk. Van Oeckelen maakte gebruik van ouder pijpwerk en kas-onderdelen. In 1897 geplaatst in Havelte. In de onmiddellijke nabijheid van de kerk twee zgn. duivelsroosters, een aan de zuidwestzijde van de toren en een aan de noordoostzijde van het koor. Deze gaven toegang tot het kerkhof en bevonden zich in de inmiddels verdwenen omheining of ommuring.

Toren

Rijksmonument 21034 (Toren)

Toren van de Ned. Herv. Kerk uit 1410. Klokkenstoel met klok van G. van Wou en J. Schonenborch, 1516, diam. 142,8 cm. Op een steunbeer van de kerk is een marmeren zonnewijzer ingemetseld, gedateerd 1805, signering: AV D W.

Duivelsrooster

Rijksmonument 454877 (Duivelsrooster)

In de onmiddellijke nabijheid van de N.H. kerk twee zogenaamde duivelsroosters, een aan de zuidwestzijde van de toren en een aan de noordoostzijde van het koor. Deze gaven toegang tot het kerkhof en bevonden zich in de, inmiddels verdwenen, omheining of ommuring.

Orgel

In de Clemenskerk te Havelte werd mei 2014 het gerestaureerde Timpe/Van Oeckelen-orgel in gebruik genomen. Onlangs sloot Mense Ruiter orgelmakers de laatste fase van de restauratie van het negentiende-eeuwse instrument af. De eerste fase van de restauratie werd in 1984 uitgevoerd door de Gebroeders Van Vulpen. Toen werd de windlade van het Hoofdwerk hersteld. In 1989 en 1992 werden de overige delen, met uitzondering van de mechaniek onder de hoofdwerklade en de windvoorziening, aangepakt, nu door Mense Ruiter. Ook werd de kas wit geschilderd met goudaccenten. Bij de recente werkzaamheden door Mense Ruiter werden de laatste delen gerestaureerd en is de intonatie herzien.

Assen

Het orgel van de Clemenskerk werd in 1819 gebouwd voor de voormalige Abdijkerk in Assen. Hoewel Petrus van Oeckelen wel genoemd wordt als bouwer, wijzen pijpinscripties en constructie van het orgel duidelijk in de richting Johann Wilhelm Timpe is, voor wie Van Oeckelen regelmatig werk verrichtte en van wie Van Oeckelen in 1837 de orgelmakerij overnam. Oorspronkelijk had het orgel een klavier en elf stemmen.

Naar Havelte

In 1848 werd het orgel verplaatst van de Abdijkerk naar de nieuw gebouwde Grote of Jozefkerk in Assen. In 1855 breidde Van Oeckelen het uit met een Bovenwerk van acht registers. In 1896 bouwde de firma Van Dam een nieuw orgel voor Assen, het oude orgel werd door hen overgeplaatst naar Havelte en voorzien van nieuw frontpijpwerk. Ook werd de dispositie van het Bovenwerk gewijzigd.

Restauratie

Na een ingrijpende kerkrestauratie in de jaren dertig volgde in 1941 een restauratie van het orgel door Mense Ruiter. De windvoorziening, die op het gewelf stond opgesteld, werd naast het orgel geplaatst. Hiervoor werd een nieuwe balg gemaakt. Ook werd de Mixtuursamenstelling gewijzigd. De tot dan toe mahoniekleurige kast met marmerimitatie en goudaccenten werd overgeschilderd in een donkere groene tint. Bij de restauratiewerkzaamheden van 1992 kreeg het orgel zijn huidige kleurstelling.

Recente restauratie

Nadat het orgel in de periode 1984-1992 onder advies van Aart van Beek was gerestaureerd door Van Vulpen en Mense Ruiter, werd in 2010 duidelijk dat de laatste fase deels met BRIM-subsidie kon plaatsvinden. De restauratie werd onder advies van Stef Tuinstra uitgevoerd door Mense Ruiter.

Uitvoeriger

Nu werd de mechaniek onder de Hoofdwerklade geheel gerestaureerd. Bij demontage bleek de Hoofdwerklade in dusdanige staat dat uitvoeriger restauratiewerkzaamheden noodzakelijk waren. De windvoorziening werd verplaatst van naast het orgel naar een nieuw balghuis op de eerste verdieping in de toren achter het orgel. Voor de plaatsing van het windkanaal vanuit de toren kon gebruik worden gemaakt van de al aanwezige opening die daarvoor bij de plaatsing, eind negentiende eeuw, was aangebracht. De balgen werden opnieuw beleerd, er werd een nieuw windkanaal gemaakt en een nieuwe windmotor geplaatst.

Klaviatuur

Om meer ruimte te geven op de uitzonderlijk kleine lessenaar – er paste nauwelijks een A4-tje op – en vanwege de lage positionering van de manuaalklavieren ten opzichte van het pedaalklavier, werd de klaviatuur aangepast naar acceptabeler verhoudingen. Dit kon worden gerealiseerd door de vloer en pedaalklavier te verlagen en zo de lessenaar te vergroten.

Intonatie

De intonatie werd geheel omgewerkt nadat proefondervindelijk was vast komen staan dat het pijpwerk op een hogere winddruk had gefunctioneerd. Door de verhoging van de winddruk vergde de intonatiewerkzaamheden meer tijd dan voorzien. Onlangs kon restauratie geheel worden afgerond.

(Bron:Orgelnieuws)

In de media

Uit Dagblad van het Noorden d.d.7 juni 2012

Kerk van Havelte heeft weer 'nieuwe' luidklok

DVHN | Gepubliceerd op 07 juni 2012, 12:26

HAVELTE - De galm van de klok van de Clemenskerk in Havelte is mooier dan ooit. Durk van der Zee uit Uffelte, oud-kerkvoogd en 'klokkenspecialist' van de kerk, test met een hamer de gerestaureerde klok, voordat die vanmiddag in het galmgat wordt gehangen. "Hij klinkt mooier dan ooit", zegt Van der Zee (84), die in 2003 met eigen oren hoorde dat de klok niet goed luidde. Restauratie volgde, maar vorig jaar deugde het klokgelui weer niet. Opnieuw een scheur, die –op kosten van het Duitse bedrijf dat de klok al eerder onder handen nam- weer is gelijmd.