Handelingen

Zaltbommel, Kerkplein 1 - Grote- of St. Maartenskerk

Uit Reliwiki

(Doorverwezen vanaf Zaltbommel, Kerkplein 1 - Sint Maartenskerk)


Bezig met het laden van de kaart...
Algemene gegevens
Naam kerk: Grote- of Sint Maartenskerk
Genootschap: PKN Hervormde gemeente Zaltbommel
Provincie: Gelderland
Gemeente: Zaltbommel
Plaats: Zaltbommel
Adres: Kerkplein 1
Postcode: 5301EK
Sonneveld-index: 12469
Jaar ingebruikname: 14de eeuw
Architect: Gisbert Schairt
Huidige bestemming: kerk
Monument status: Rijksmonument 40181 (kerk)
40183 (toren)

Geschiedenis

Historische stadskerk met hoge toren, van ruim 60 m. Het driebeukige schip is gebouwd met medewerking van bouwmeester Gisbert Schairt van Bommel in de 15e eeuw. Het koor (eind 14e eeuw) is smaller en lager. De toren werd omstreeks 1500 gebouwd met een hoge, slanke spits die door brand is verwoest. Op de plaats van de Sint Maartenskerk heeft zeker vanaf de 11e eeuw een kerk gestaan (mogelijk zelfs eerder). Van 1303 tot 1572 was aan de kerk een kapittel verbonden: de kanunniken woonden rond de kerk. O.a. in de voormalige kanunnikenhuizen Kerkplein 13, 17 en 19.

  • 2021 - De gemeente Zaltbommel wordt eigenaar van de monumentale Sint Maartenskerk. Volgens wethouder Adrie Bragt is daarover overeenstemming bereikt met huidige eigenaar Protestantse Gemeente Zaltbommel (PGZ), die de kerk na de overdracht gaat huren voor de diensten. Dat zal dan een van de activiteiten in de Sint Maarten zijn; de gemeente wil dat er nog meer gebruikers komen.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Kerk

Grote of St. MAARTENSKERK. Grote, driebeukige BASILIEK in Nederrijns-laatgotische trant met diep, eenbeukig koor, uitwendig vrijwel geheel bekleed met tufsteen met uitzondering van het koor. Het koor dateert uit de 14de eeuw; het schip werd omstreeks 1450 begonnen. Laatgotisch portaal met netgewelf tegen de noordelijke zijbeuk; aan de zuidzijde tegen de westelijke zijbeuktravee het van netgewelven en een verdieping voorziene Van Rossumkoortje, tegen de vijfde travee een met stergewelf overkluisd portaaltje en tegen zevende travee de veelhoekig gesloten kapel Van Balverens- of Heilig Grafkapel. De drie beuken van het schip worden overdekt door netgewelven, de benedenruimte van de toren bezit een stergewelf en het koor draagt kruisribgewelven. Tegen de afgeschuinde westgevels der zijbeuken noordelijk van de toren de v.m. doopkapel en zuidelijk van de toren het v.m. knekelhuis. Aan weerszijden van de scheiding tussen koor en schip en tegen de oostwand van de zuiderzijbeuk traptorens. Tot de inventaris behoren: Een der koorbanken, eerste helft 15de eeuw, waarvan de wangstukken versierd zijn met gesneden heiligenfiguren, thans opgesteld als magistraatsbank ter afscheiding van het koor. Laatgotische, zandstenen doopvont, gedateerd 1554, met acht reliefs, voorstellende taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament. Eikenhouten preekstoel, blijkens jaartal uit 1679 met op de hoeken van de kuip getorste zuiltjes en op het klankbord een torenvormige opbouw. Rond de preekstoel een eikenhouten doophek met ouderlingenbanken tegen de zijkanten; het geheel daterend uit de vroege 17de eeuw. Eenvoudige, eikenhouten herenbank met overhuiving, blijkens jaartal uit 1579. Drie eenvoudige herenbanken en een aantal eikenhouten banken, 17de eeuw. Een groot aantal grafzerken uit de 15de, 16de en 17de en 18de eeuw. Tekstbord in gesneden omlijsting, einde der 16de eeuw. Tekstbord, 1615. Fragment van een houten rouwbord met snijwerk, 1789, in de H.Grafkapel.

Maartenskerk vanuit het zuidoosten. 24-03-2012
Toren vanuit het zuiden. 24-05-2012 A. Roks

Toren

Toren van de St. Maartenskerk. De rijk met smalle nissen, boogfriezen en balustraden behandelde westtoren kwam in de loop der 15de eeuw tot stand.

Er zijn drie luidklokken. De oude, grootste klok bleek vóór 1980 gescheurd te zijn en werd in 1982 vervangen door een nieuwe kopie. De gescheurde klok werd toen in de kerk opgesteld. Inmiddels heeft de restauratie van het gelui plaats gevonden, waarbij de gescheurde klok werd gelast. Ook de andere klokken werden opgeknapt. Het oorspronkelijke drietal werd vervolgens aan nieuwe, nu rechte houten luidassen (van belang voor een fraaiere klank wanneer de klokken luiden!) weer in de toren gehangen. De buiten gebruik geraakte kopie uit 1982 werd nu op haar beurt in de kerk opgesteld. De twee grootste klokken (178 en 156 cm) dateren uit 1634 en werden resp. vervaardigd door Van Trier met zijn compagnons Phillipsen en Everts en Van Trier met alleen Philipsen. De kleine luidklok (120 cm) is een werkstuk van François Delapaix uit 1669. Boven in de toren hangt nog een niet-luidbare uurslagklok, Alexis Julliën vervaardigde haar in 1698. Zij heeft een diameter van ca. 130 cm. Tenslotte de klokken welke in de kerk staan opgesteld: Eijsbouts vervaardigde in 1982 de kopie van de grote klok uit 1634. Zij heeft een onderdiameter 177 cm. Daarbij staat een klok van Jaspar Moer uit 1533 (ca. 118 cm), die uit de Gasthuistoren is gekomen en daar niet kon blijven hangen bij de komst van een klokkenspel.

Mechanisch torenuurwerk B. Eijsbouts, Asten, No 480 ANNO 1913, op profielstalen stoel.

  • De juiste torenhoogte is nog niet duidelijk; vaak wordt "ongeveer 60 m" gehanteerd.

Orgels

Het hoofdorgel vanuit het oosten. 24-03-2012

Hoofdorgel (Rijksmonument)

Tegen de oostmuur van de toren een orgelkas met Lodewijk XVI-vormen. Hierin een instrument met Hoofdwerk, Rugwerk en vrij Pedaal, in 1783/86 gemaakt door A. Wolfferts (Rotterdam). In 1795/96 maakt A.F.G. Heyneman (Nijmegen) nieuwe windladen voor het Rugwerk. In 1860 wijzigt N.A. Naber & Cie. (Zaltbommel) de dispositie en vernieuwt het pedaalklavier. In verband met de oorlogssituatie wordt het orgel in 1944 gedemonteerd en elders opgeslagen. De firma J. de Koff & Zoon (Utrecht) bouwt het na de oorlog weer op, verhoogt de winddruk en vernieuwt de mixturen. In 1983-1986 restaureert de firma S.F. Blank (Herwijnen) het orgel.

Orgel in winterkerk

Het orgel in de winterkerk is in 1984 gebouwd door de firma Gebr. Reil (Heerde). In 2008 restaureert Reil het en breidt het uit met een tongwerk.

Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

Interieur

Hoofdorgel

Koororgel