Brontekst bekijken van Naarden, Marktstraat 13 - Grote of Sint Vituskerk

[[Categorie:Object]]
[[Categorie:MetKaart]]
[[Categorie:Rijksmonument]]
[[Categorie:PKN]]
[[Categorie:Naarden]]
[[Categorie:Gemeente Gooise Meren]]
[[Categorie:Provincie Noord-Holland]]


{{#display_map:52.29575,5.16274|type=hybrid}}

{| 
! colspan="2" style="background-color:#517398; color:white;" | Algemene gegevens
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Naam kerk:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Grote of St. Vituskerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Genootschap:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | PKN Protestantse gemeente Naarden
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Provincie:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Noord-Holland
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Gemeente:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Gooise Meren
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Plaats:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Naarden
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Adres:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Marktstraat 13
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Postcode:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 1411CX
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Sonneveld-Index:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | 05907
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Jaar ingebruikname:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | 14e
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Architect:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | 
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | Huidige bestemming:
| style="text-align:top; background-color:Lightgrey; width:200px;" | kerk
|-valign="top"
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Monument status:
| style="text-align:top; background-color:#DCEAEA; width:200px;" | Rijksmonument {{Rijksmonument|30227}} (kerk); {{Rijksmonument|30223}} (toren)
|}

==Geschiedenis== 

Grote en zeer belangrijke historische stadskerk met forse toren van 71 m hoog.

Vooral bekend van de jaarlijks steevast uitverkochte uitvoeringen van Bachs Matthäus Passion, op en rondom Goede Vrijdag. 

Laatgotische kruisbasiliek, bestaande uit een forse steunbeerloze toren, een driebeukig schip, een transept met armen lager dan het schip en een koor met omgang. Het gebouw kreeg zijn huidige vorm door een in 1455 begonnen vergroting van een 14de-eeuwse eenbeukige kruiskerk. Inwendig in zijbeuken en kooromgang stenen kruisribgewelven, in de middenbeuk houten tongewelven met een belangwekkende beschildering van typologisch opgezette voorstellingen uit het Oude en Nieuwe Testament, vermoedelijk het werk van Jacob Cornelisz van Oostzanen en zijn school. Voor ds. Pieter Oussoren vormden deze een inspiratiebron bij het werk aan zijn bijbelvertaling, de zgn. "Naardense bijbel". Koorhek uit 1531 met renaissance snijwerk, waarin hier en daar nog gotische elementen. In het koor laatgotische houten preekstoel, in het schip 17de-eeuwse preekstoel en verder meubilair uit dezelfde periode.

==Monumentomschrijving Rijksdienst==
====Kerk====
Nederlands hervormde kerk uit 1500. Laatgotische basiliek. Kerk met houten tongewelf met beschildering van 1518. Taferelen in laatgotische omlijstingen voorstelling concordantie O. en N. Testament. Zijbeuken en kooromgang met stenen overwelving. Zuilen kapitelen koor met beeldhouwwerk, gesneden fraai koorhek 1531. Kooromheining 1626. Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk, Rugwerk en vrij Pedaal, in 1862 gemaakt door C.G.F. Witte. Eénklaviers kabinet orgel, gemaakt in 1784 door J. Strömphler, afkomstig van de Nederlandse Bachvereniging.
====Toren====
Toren van de Ned. Herv. Kerk, eerste helft van de 15e eeuw. Klokkenstoel met gelui bestaande uit een klok van Steven Butendiic, 1450?, diam. 71 cm en een moderne klok.

== Orgels ==
====Gerritz-orgel====
Rond 1520 is het eerste orgel gebouwd in de grote kerk van Naarden. De bouwer is niet bekend, maar zeer waarschijnlijk is het Peter Gerritsz uit Utrecht, of mogelijk Cornelis Gerritsz. In de zestiende eeuw werkten verschillende Utrechtse meesters aan het orgel. In de zeventiende eeuw werd het omgebouwd door Johannes Slegel en later door Johannes Duyschot. Deze verbouwde in 1699 de blokwerdlade tot een sleeplade. Het orgel wordt daarna door de plaatselijke organisten onderhouden. In 1809 voerde Abraham Meere reparaties uit. Rond 1860 is het orgel zo slecht geworden, dat besloten werd een nieuw instrument te laten bouwen. Het is in 1862 gesloopt door de timmerman H. Wiesman: het hout werd grotendeels in de kachels opgestookt. C.G.F. Witte bouwde een nieuw orgel, dat nog altijd in de kerk aanwezig is. Van het oude bestaat slechts een tekening, in 1862 gemaakt door Gerard Arentzen, schoolhoofd te Naarden. In het Rijksmuseum in Amsterdam worden nog enkele panelen en bazuinende engelen van het oude orgel bewaard. De bel uit het uurwerk hangt tegenwoordig in de consistoriekamer. De vermelde dispositie is volgens Hess uit 1774.
* (Bron:[http://www.orgbase.nl/scripts/ogb.exe?database=ob2&%250=1002344&LGE=EN&LIJST=lang Orgeldatabase])

====Witte-orgel====
In 1862 bouwde Witte een nieuw orgel in Naarden ter vervanging van het in zeer slechte staat verkerende oude orgel, dat in aanleg uit 1520 was. Op 28 september 1862 vond de officiële ingebruikname plaats. J.G. Bastiaans, organist van de Grote Kerk te Haarlem, keurde het instrument drie dagen eerder. Hij was sinds 1860 als adviseur betrokken geweest bij de bouw. De organist van de kerk in Naarden, dhr. V.P. Schoonderbeek, gaf in de middag van 28 september 1862 het eerste concert op het nieuwe orgel. Het instrument bleef sinds de bouw vrijwel ongewijzigd. De Hervormde Orgel Commissie adviseerde in 1966 het orgel te vervangen of ongewijzigd te handhaven. Het werd een jaar later door De Koff gedemonteerd en opgeslagen in verband met een langdurige restauratie van het kerkgebouw. Besloten werd het na de restauratie weer te herplaatsen. In 1978/1979 voerde Flentrop een grondige restauratie uit en bouwde men het weer op in de kerk, waarbij de enkele kleine wijzigingen die wel waren uitgevoerd weer ongedaan werden gemaakt. Op 8 september 1979 werd het gerestaureerde instrument weer in gebruik genomen. Bij deze restauratie moest de windvoorziening in de orgelkas worden geplaatst, omdat de toren bij de kerkrestauratie was hersteld in de oorspronkelijke toestand. De balgenkamer moest daar dan ook verdwijnen. In de kas bleek nog voldoende ruimte om het tweede klavier als bovenwerk te plaatsen. Het is het laatste orgel dat Witte bouwde met een rugpositief.
* (Bron:[http://www.orgbase.nl/scripts/ogb.exe?database=ob2&%250=1001082&LGE=EN&LIJST=lang Orgeldatabase])
====Koororgel====
Voor het Hollandse Paviljoen van de Wereldtentoonstelling in Parijs bouwde Flentrop een orgel in 1937. In dit paviljoen was een tentoonstelling ingericht van Nederlandse kerkelijke kunst. De façade van het orgel werd ontworpen door F.A. Eschauzier, die ook het paviljoen had ontworpen, en het beeldhouwwerk is van de hand van Nel Klaassen. Het ontwerp van de dispositie is van D.A. Flentrop. Het orgel werd eerst opgesteld in de Westzijder Kerk in Zaandam, waar Cor Kee op 22 april 1937 een eerste concert op het orgel gaf. Op 28 mei 1937 werd het orgel in gebruik genomen in Parijs bi de opening van het Nederlandse paviljoen. Het concert in Parijs werd verzorgd door Anthon van der Horst. Tijdens de tentoonstelling werd het orgel bekroond met een Grand Prix.
In 1938 kocht de Nederlandse Bachvereniging het en liet het in de Grote Kerk in Naarden plaatsen. Het orgel is in 1998 gerestaureerd. Daarbij is op het hoofdwerk een Praestant 8 voet aangebracht, welke een transmissie is uit de pedaalregisters.
In 2012 plaatste de firma Adema twee nieuwe registers op het tweede manuaal, namelijk een Gedekt 8' en een Sesquialter. De Gedekt is van C-f' een transmissie van de Gedekt van het pedaal, de rest van het pijpwerk is nieuw gemaakt. De Sesquialter is afkomstig uit de voorraad van de orgelmaker. Ten behoeve van de uitbreiding vervaardigde Adema een nieuwe elektrische windlade. Tenslotte is de Schalmei 8' vervangen door een nieuwe Dulciaan 8', maar de Schalmei blijft bij het orgel bewaard.
In 2014 is de tractuur en zijn de windladen van het orgel door Adema gereviseerd.
* (Bron:[http://www.orgbase.nl/scripts/ogb.exe?database=ob2&%250=1001083&LGE=EN&LIJST=lang Orgeldatabase])
====Kabinetorgel====
In het koor van de Grote Kerk te Naarden heeft lange tijd een kabinetorgel van Strümphler gestaan, eigendom van de Nederlandse Bachvereniging. Het instrument is in de jaren tachtig bij Flentrop in opslag genomen, met name omdat de kast behoorlijk had te lijden onder houtworm. De Bachvereniging had op dat moment geen geld voor restauratie. Het orgel is in 1997 overgenomen door de Vereniging Vrienden van de Grote Kerk Naarden en in 2003 door Flentrop Orgelbouw gerestaureerd. Daarbij is de wijziging van toonhoogte uit 1949 ongedaan gemaakt. De kast is grondig gerestaureerd. Het orgel is in vrijwel volledig originele staat, alleen de twee kleinste pijpjes uit het tertskoor van de Sexquialter zijn uit 1949. In 2011 is de kast versierd met drie nieuwe beelden, vervaardigd onder supervisie van Pieter Hoogendijk, antiquair in Bussum. Op zondag 6 november 2011 zijn deze beelden onthuld. Het orgel is rijksmonument.
* (Bron:[http://www.orgbase.nl/scripts/ogb.exe?database=ob2&%250=1004222&LGE=EN&LIJST=lang Orgeldatabase])

== In de media ==
* Uit ''Het Vaderland'', 21 September 1938.

Aan den orgelbouwer H.W. Flentrop te Zaandam, is in verband met het door hem behaalde succes op de wereldtentoonstelling Parijs 1937, opdracht gegeven tot het bouwen van een soortgelijk orgel in het Nederlandsch paviljoen op de wereldtentoonstelling 1939 te Nieuw-York. Het door hem gebouwde orgel voor de wereldtentoonstelling te Parijs werd aangekocht door de Nederlandsche Bachvereenlglng en in de Ned. Herv. kerk te Naarden geplaatst.

* Uit ''Utrechtsche Courant'', 6 Februari 1943.

Eindelijk is met de restauratie van een der meest bekende oude bouwwerken van ons land, de uit 1440 dateerende Groote kerk te Naarden, een aanvang gemaakt onder leiding van den architect L. Streefkerk. Deze zaak leed geen uitstel: hoe meer de tijd verstreek, des te meer kwam het monumentale bouwwerk in een droevigen toestand te verkeeren. Het dak, doorgezakt en ontdaan van honderden leien, welke afgewaaid in den tuin lagen, bood geen bescherming meer en groote brokken steen vielen uit de muren. Voor de uitvoeringen van de „Matthaeus Passion" door de Bachvereeniglng heeft men de laatste jaren het dak wat bijgelapt met asphaltpapier, doch dit is denzelfden weg gegaan als de leien. De restauratie, waarmee nu een aanvang is gemaakt, omvat dan ook in hoofdzaak de daken. Dit onderdeel der plannen beloopt de som van 50 à 60 duizend gulden.

Met den bouw van deze mooie Gothische kerk werd in 1380, dertig jaar na de verwoesting der stad Naarden, een begin gemaakt, en eerst 60 jaar later voltooid. De naam van den bouwmeester is niet bekend. De kruisgewelven van het machtige bouwwerk zijn gemetseld, doch het gewelf van het middenschip en transept is van eikenhout. Men ziet op het gewelf van het middenschip de mooiste kerkschilderlngen uit vroeger jaren, welke men in ons land vinden kan. Zij stellen voor het Laatste Oordeel en tafereelen uit het leven van Jezus. Daartegenover bevinden zich nog tien voorstellingen uit het Oude Verbond. Bij de meeste tafreelen staan nog de wapens der gilden of van de personen, die ze hebben geschonken. Van bizondere schoonheid is 't koorhek. Verder vindt men er de grafzerk van Lambertus Hortensius, den geschiedschrijver van het Gooi en Naarden. Tenslotte wijzen wij nog op het prachtige orgel, dat aan vele muziekminnaars welbekend is.

* Uit ''Reformatorisch Dagblad'', 31 oktober 2006.

De Stichting Grote Kerk Naarden doet in november een nieuwe poging de Rijksdienst voor de Monumentenzorg ervan te overtuigen dat er nieuwe voorzetbeglazing moet komen voor de glas-in-loodramen van de kerk. Eerder werd een verzoek met deze strekking afgewezen.

Door de jaren heen zijn de huidige voorzetramen die op het glas in lood werden bevestigd, gaan werken en vervuild geraakt. De stichting wil ze vervangen, maar nieuwe voorzetramen staat de rijksdienst niet meer toe. Voorzetramen zouden het beeld van de monumentale kerk aantasten.

„Daar zijn we absoluut niet gelukkig mee”, zegt Pieter Barbas van de stichting. „Afgezien nog van de stijging van de energiekosten die het achterwege laten van voorzetramen met zich mee zou brengen, wordt het kouder en vochtiger in de kerk. Dit kan de schilderingen en orgels aantasten. Ook krijgen we meer geluidsoverlast. Daarnaast vinden we het vreemd dat de Grote Kerk in Schiedam en de Pieterskerk in Leiden, beide rijksmonument, wel voorzetbeglazing voor hun glas in lood mochten plaatsen. Waarom zij wel, en wij niet? Die vraag gaan we zeker stellen.”

* Uit ''Reformatorisch Dagblad'', 26 oktober 2010.

De hervormde gemeente en de gereformeerde kerk in Naarden ondertekenen zondag hun fusieakte. Daarmee wordt het samengaan van de twee kerken tot de protestantse gemeente Naarden een feit. Na de fusie telt de gemeente ongeveer 1500 leden.

* Uit ''Gooi- en Eemlander'' d.d. 5 februari 2013.
NAARDEN - De Grote Kerk in Naarden ontvangt vier ton van de BankGiro Loterij. Het geld is bestemd voor duurzame klimaatbeheersing, nieuwe tochtportalen in het gebouw en een energiezuinig lichtplan.

* Uit ''Gooi- en Eemlander'' d.d. 15 maart 2013.
NAARDEN - De Grote Kerk in Naarden heeft sinds vrijdagmiddag weer een werkende luidklok. De oude klok was in september kapot gegaan. Directeur Marlo Reeders van de Stichting Grote Kerk Naarden handigde de oude klepel over aan Noëlla Jansen, hoofd van mediabedrijf Strengholt.
De firma is gevestigd in Hofstede Oud Bessem, waar de oude klok oorspronkelijk vandaan komt. In de Tweede Wereldoorlog is de luidklok verplaatst naar de Grote Kerk, waar hij op aandringen van de gemeente Naarden is blijven hangen.
Nadat de oude, verroeste klok vanuit de ophanging in de beschermende zinkbak was gevallen, kreeg Reeders de mogelijkheid om de bronzen klok te laten omsmelten voor een korting. Ze koos er echter voor om de klok aan te bieden bij de oude eigenaar. Strengholt maakte dankbaar gebruik van het aanbod, en bood de Kerk bovendien een gift aan.
De nieuwe luidklok, die de naam Vriendenklok heeft gekregen, wordt aanstaande zondag bij de dienst voor het eerst gebruikt.

==Externe links==
* {{Wikimedia|Exterieur_Grote_of_Sint-Vituskerk_(Naarden)}} (Exterieur)
* {{Wikimedia|Grote_of_Sint-Vituskerk_(Naarden)}} (Interieur)

==Afbeeldingen==
====Exterieur====
<gallery>
Afbeelding:Naarden.Grote Kerk.jpg
Bestand:2-Naarden grote kerk 4.jpg|ansichtkaart
Bestand:1-Naarden grote kerk 2.jpg|ansichtkaart
Bestand:3-Naarden grote kerk 6.jpg|ansichtkaart
Bestand:5-Naarden grote kerk.jpg|ansichtkaart
Bestand:Kerknaar959.jpg | Ansichtkaart - WG
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (11).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn.JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (8).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (4).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (5).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (6).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (7).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (9).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Afbeelding:05904 Naarden PKN. Ned. Hervormd. Vitus - Grote kerk 14e St. Annastraat 5 NH. opname 07-07-2007 foto. Edward Ippel. Hoorn (10).JPG|opname 07-07-2007  foto. Edward Ippel. Hoorn.
Bestand:800px-Naarden, Sint Annastraat 5 - Grote of St. Vituskerk -AKO-2016-011.JPG| Foto: A.E. van Kooten, Ermelo (2016)
Bestand:Naarden, St Annastraat 5 - Grote Kerk-AntonvD-2015-001.jpg|Foto:Anton van Daal (2015)
Bestand:Naarden, St Annastraat 5 - Grote Kerk-AntonvD-2015-002.jpg|Foto:Anton van Daal (2015)
Bestand:Naarden, St Annastraat 5 - Grote Kerk-AntonvD-2015-003.jpg|Foto:Anton van Daal (2015)
Bestand:Naarden, St Annastraat 5 - Grote Kerk-AntonvD-2015-004.jpg|Foto:Anton van Daal (2015)
Bestand:Naarden Sint Vitus kerk-1.JPG
Bestand:Naarden Sint Vitus kerk-2.jpg
</gallery>

====Interieur====
<Gallery>
Bestand:Kerknaarden5829.jpg | Ansichtkaart - WG
Afbeelding:Naarden St Vituskerk Gerrit Petersz ca 1510.jpg | Het gotische orgel van Gerrit Petersz,1510, afgebroken in 1862. 
Afbeelding:Naarden Grote Kerk 1862 Witte.jpg | Schip naar het westen. Foto Mbumakalender uit 1986. 
Afbeelding:Naarden Grote Kerk CGF Witte 1862.jpg | Witte-orgel (1862).
Afbeelding:Naarden Grote Kerk Witte 1862.jpg | Schip met Witte-orgel (1862) tegen de westwand. 
Kerknaarden10714.jpg | Ansichtkaart <br />Koororgel van Flentrop (1937) - WG
Afbeelding:Naarden Grote Kerk koororgel.jpg | Koororgel van Flentrop (1937) voor het Ned. paviljoen van de Wereldtentoonstelling Parijs, in 1938 in de Grote Kerk geplaatst.
Afbeelding:Naarden Mattheus Passion.jpg
Afbeelding:Naarden.Grote Kerk.interieur.jpg
Bestand:4-Naarden grote kerk in 3.jpg|ansichtkaart
</Gallery>