Handelingen

,s-Gravenhage, Beeklaan 535 - Houtrustkerk

Uit Reliwiki


Bezig met het laden van de kaart...
Algemene gegevens
Naam kerk: Houtrustkerk
Genootschap: PKN Vereniging van Vrijzinnige Protestanten
Provincie: Zuid-Holland
Gemeente: 's-Gravenhage
Plaats: 's-Gravenhage
Adres: Beeklaan 535
Postcode: 2566HA
Sonneveld-index: 02000
Jaar ingebruikname: 1936
Architect: Blok, L.
Huidige bestemming: kerk
Monument status: geen

Geschiedenis

Interessante vroegmoderne kerk met dakruiter. Rond 1900 werd ook in Den Haag uitsluitend orthodoxe prediking in de Nederlands Hervormde Kerk toegestaan en werden de vrijzinnigen “uitgedreven”. Noodgedwongen hebben de vrijzinnig hervormden daar in 1905 een vereniging gevormd. Op deze wijze wilden ze een plaats in de grote of volkskerk verwerven. De Haagse en de Scheveningse vrijzinnig hervormden gingen in 1918 een fusie aan; in 2004 bekend als de Vereniging van Vrijzinnige Protestanten te ’s-Gravenhage en omstreken. Jarenlang kwamen de vrijzinnigen in scholen en gymnastieklokalen samen. De voorzitster van de vereniging mejuffrouw dr. N.A. Bruining en de predikant dr. A. Trouw hebben zich dan ook zeer beijverd voor de bouw van een eigen kerk en in 1936 konden de diensten in de kerk aan de Beeklaan hoek Houtrustweg worden gehouden.

De Houtrustkerk – een ontwerp van de architect L. Bok – werd door de aannemer L. van der Hoek en Zonen aan het Verversingskanaal (Afvoerkanaal) bij het voormalige landgoed Houtrust achter de Westduinen gebouwd: nog steeds een groene omgeving. De kerk oogt een dorpskerk, pretentieloos, een plaats van ontmoeting in een tuindorpse omgeving. De kosterswoning is door een lager tussendeel met de kerk verbonden. Het geheel is opgetrokken van rode baksteen en gedekt met grijze dakpannen. Een torenhaan – een geschenk van het hoofdbestuur van de Vereniging – bekroont de slanke spits van de korte toren op het kerkdak. Boven de vroegere hoofdingang is een beige gevelsteen te zien met het Christusmonogram, de alpha en omega, korenaren en druiventros. In het klokkehuisje naast de vroegere hoofdingang hangt een luidklok, waarvan het klokketouw in de kerkzaal hangt. De door mejuffrouw Bruining geschonken bronzen luidklok is tijdens de Duitse bezetting afgevoerd. In 1948 heeft de fa. Gebr. Van Bergen, torenklokgieterij “Concordia” te Midwolda, een nieuwe bronzen luidklok “Nicolette” gegoten met het randschrift: “Hoort mijn stem, ik roep U allen Komt tot hem, Die vrede bracht Na bitt’re strijd en bange nacht.” De gevelsteen aan de kosterswoning toont een hand die de fakkel van het geloof overdraagt. Het Klais-orgel met landelijke en internationale bekendheid werd in 1937 gebouwd door de firma Joh. Klais te Bonn volgens het electro-pneumatische systeem, onder advies van Carel Pleijsier. Er zijn 28 sprekende registers, verdeeld over drie manualen en een pedaal.

Tussen 1942-1943 werd de Atlantikwall – een Duitse verdedigingslinie van de Pyreneeën tot voorbij Hammerfest in Noorwegen – aangelegd. In het Haagse deel van deze linie werd een strook van Kijkduin tot voorbij het landgoed Clingendael ontruimd en “kaal geslagen”. In deze circa 350 meter brede strook werd een zigzag verlopende antitankgracht aangelegd; een ander deel van de linie in Den Haag bestond uit een hoge betonnen muur. De bewoners van de Vogelwijk, Scheveningen en de kaalgeslagen strook werden uit het “Sperrgebiet” geëvacueerd. Binnen de Vereniging circuleert een niet meer controleerbaar verhaal, dat een verklaring zou kunnen zijn waarom de kerk aan afbraak ontsnapte.

Bij een bezichtiging ter plaatse in verband met de evacuatie, zou één van de bestuursleden (de voorzitster Nicolette Bruining!?) met de Duitser naar het venster zijn gelopen, dat uitzicht geeft op het Verversingskanaal en op de sluisjes daarin. Vermoedend, dat de man weinig of geen verstand had van waterstaatkundige werken en van de zeesluizen, (let wel geen sluisjes, maar sluizen!), werd hem uitgelegd, dat bij vernietiging van het kerkgebouw door explosieven, er grote kans bestond, dat de sluiswerken werden geraakt en onklaar zouden worden. Bij hoog water en zeker bij een flinke stormvloed, zou het zeewater met grote kracht de stad binnendringen en wellicht de Zentrale Kommandantur bereiken. Een afdoend middel zou er niet zijn. In alle eenvoud voorgedragen was de uitwerking doeltreffend. De bezetter zag af van de afbraak van de Houtrustkerk. In de jaren 1965-1966 werd het interieur van de Houtrustkerk onder leiding van de architect Harbert Reitsma een gemoderniseerd. De oude inventaris verdween en het liturgisch centrum verhuisde van oost naar west. De kerkvloer, de avondmaalstafel, de preekstoel, het doopvont, alles werd kiezel en cement. Het brutalisme, een architecturale stroming in deze rebelse jaren, ontleende haar expressie aan de grofheid van puur lijkende bouwmaterialen (béton brut = ruw onbewerkt beton). Bij deze culturele schoonmaak verdween ook Petrus die tot zwijgen maant achter een laag witkalk (Hand. 12:17; muurschildering van Christiaan de Moor).

De kerk heeft negen hoge glas-in-lood ramen met achttien gebrandschilderde glas-in-lood wapens die door provinciale en stedelijke afdelingen van de VVH werden geschonken. Deze hoge ramen en de twee ronde gebrandschilderde glas-in-lood ramen aan de oost-en westzijde (Christus- en Christoforusraam) zijn in 1936 door de glazenier Pieter A. Hofman vervaardigd. De vroegere kosteres en kunstenares Inez van Maanen is met beschilderde metaalcollages en objecten van samengesmolten stukken gekleurd glas in de Houtrustkerk aanwezig. Frits van Eeden, haar broer en ook kunstenaar, heeft in 1978 de metaalplastiek boven het doopvont gemaakt.

Orgels

Hoofdorgel

Het orgel is in 1937 gebouwd door de firma Johannes Klais (Bonn) en de firma H.W. Flentrop (Zaandam). Het is een markant voorbeeld van een instrument, gebouwd volgens de principes van de "Orgelbewegung".

Koororgel

Het koororgel is gebouwd door J. van der Vegt in 1988 en is in 2006 in de Houtrustkerk geplaatst.

In de media

Uit Het Vaderland, 8 Juni 1936

DE NIEUWE KERK DER VRIJZ. HERVORMDEN In een korte beschrijving van de in aanbouw verkeerende kerk zegt ds Trouw o.a. in Kerk en Wereld: Intusschen hebben we vele woorden gewisseld over de beide ronde ramen, voor en achter in de kerk. Vooral voor het raam boven den preekstoel is het eigenlijk noodzakelijk dat het in glas en lood wordt uitgevoerd. Het zou een saai gezicht zijn zonder gekleurd glas. Maar, de kas laat het werkelijk niet toe. We hebben den vorigen keer al een vischje uitgegooid, maar geen glas in lood-raam gevangen. Is er niet iemand die eens met de hand over het hart en over zijn (haar) beurs zou willen strijken en dit cadeau doen? Wij hopen nog altijd. Voorlooplg moeten wij er anders maar gewoon glas in zetten, totdat het lot ons gunstig is".

  • Uit Het Vaderland, 12 September 1936.

Zondag 20 September zal, zooals men weet, het nieuwe kerkgebouw worden ingewijd. De inwijding zal des middags om 3 uur door ds A. Trouw geschieden. Des avonds om 6 u 15 zal dr N.A. Bruining een wijdingsdienst houden. Deze dienst wordt door den VPRO uitgezonden. Morgen worden de laatste diensten in de Ant. Duyckstraat en Abeelstraat gehouden. Aan de meubileering van de nieuwe kerk ontbreken nog de twee gebeeldhouwde gevelsteenen, de gordijnen, de loopers, de tafels en de bank langs den wand van de catechisatiekamer. Voor het orgel is nog f 2.000 te kort. Ds Trouw vertelt ons: "Er werd mij één dezer dagen gevraagd of men 20 September ook coupons van de aandeelen der kerk op de collecteschaal kon leggen. Natuurlijk kan dit, al wilde men geheele aandeelen er op leggen." Maandag 21 September zal het kerkgebouw voor ieder tusschen 4 en 5 u 30 des middags en tusschen 7 en 8 uur des avonds te bezichtigen zijn.

  • Uit Het Vaderland, 16 December 1937.
Het nieuwe orgel in de kerk van de Vrijz. Hervormden=

MORGENAVOND wordt in de Kerk aan den Houtrustweg met een korten wijdingsdienst, gevolgd door een orgelconcert, het nieuwe orgel in gebruik genomen. Dit orgel mag om verschillende redenen een bijzonder instrument genoemd worden. Immers, niettegenstaande het kerkje 600 zitplaatsen heeft, is het orgel een drie klaviersinstrument met vrij pedaal. De ontwerper heeft voor zichzelf de gedachte gehad, dat dit kerkje toch eigenlijk de kathedraal der Ver. van Vrijz. Herv. is en een kathedraal zonder drie klaviersorgel is ondenkbaar. Voorts is bet orgel het eerste nieuw gebouwde instrument In Nederland, dat het oud-Hollandsche positief in eere heeft hersteld. Het positief, in den bloeitijd van de orgelkunst onverbrekelijk met het orgel verbonden, verdween met de opkomst der romantiek, hetwelk met nog andere teekenen van verval van de juiste orgelbouw en orgelspelkunst voerde tot een hopeloos misverstaan van wat het orgel eigenlijk moest zijn. Het klankbeeld van het positief zou 20 jaren geleden stellig voor waanzinnig zijn gehouden, doch gelukkig dringt allerwege wederom de wensch naar een gezonden vonkenden orgeltoon naar voren en in het bijzonder heeft Duitschland, waar prof. Albert Schweitzer den eersten stoot gaf tot terugkeer naar verloren oude schatten, prachtige resultaten geboekt. Het positief in de Vrijz. Herv. Kerk heeft dan ook grooter beteekenis dan alleen voor die kerk zelf. Het zal stellig van invloed zijn op nog te bouwen orgels in Nederland. Hoe verleidelijk het ook was om bij de ingebruikneming van het kerkgebouw in Sept. van het vorig jaar een nieuw orgel te laten klinken, heeft het bestuur toch begrepen, dat de vochtigheid, welke nu eenmaal elk nieuw gebouw geruimen tijd heeft, het instrument bij den aanvang reeds een geduchte schade zou toebrengen. Deze overweging, gepaard met den wensch een voorbeeldig en eerste klas uitgevoord instrument te bezitten, waarvoor een aanzienlijke bouwsom noodig zou zijn, heeft geleid tot een resultaat, dat alleszins schitterend genoemd mag worden. Bij de samenstelling der registers is terdege rekening gehouden met de eischen welke Germaansche en Romaansche componisten voor de uitvoering van hun werken stelden. Zoo is het orgel ook het typisch Fransche "Clavier de Bombarde" rijk. Het orgel is- ook bedoeld als concertinstrument, met het oog waarop de speeltafel verplaatsbaar is gemaakt en bij godsdienstoefeningen aan den zijkant staat, bij orgelconcerten midden voor het orgel wordt gerold, waardoor de organist in staat wordt gesteld een nauwkeurige controle te houden over de klankverhoudingen. Het orgel is ontworpen door den heer Carel Pleijsier, terwijl de architect der kerk, de heer L. Bok het fraaie open front ontwierp, waarin de combinatie van eikenhout, gevlamd koper en tin den toeschouwer een verrassend en ongewoon beeld toont. Bouwer van dit instrument is de fa Johannes Klais te Bonn, welke in opdracht van het kerkbestuur verschillende deelen, welke even goed in Nederland konden gemaakt worden, opdroeg aan de fa H.W. Flentrop te Zaandam. Deze maakte balgen, windkanalen, regulateurs, de houten pijpen en de voortreffelijke zwelkast. De wel ideale samenwerking van architect, orgeladviseur en orgelbouwer met de offervaardigheid van de gemeenteleden heeft gevoerd tot een instrument met zeer bijzondere eigenschappen.

  • Uit Het Vaderland, 17 December 1937.

Aan de beschrijving in ons blad van gisteravond willen we, na het orgel gehoord te hebben, nog het een en ander toevoegen. In de eerste plaats hulde aan den heer Knopp voor de door hem bereikte intonatie. Wat de techniek betreft: het orgel heeft 1700 pijpen, alle van tin of (voor de versiering) van rood koper. Elke draad van het orgel heeft een aparte verzekering met controlestation. De contacten zijn voor 70 percent ult zilver gemaakt. In het belang van de geluiduitstraling zijn de beide zijwaarts gelegen orgelkamers gewelfd. Het hoofdmanuaal bevindt zich in de kamer links van het orgel, het zwelwerk rechts. Door inbouw van een „clavier bombarde" wordt zoowel aan den Franschen als aan den Duitschen orgelbouwer recht gedaan. Het orgel wordt gedreven door een dynamo met 20 volt spanning. Met buitengewoon genoegen heeft de heer Carel Pleysier ons gistermiddag eenige nummers voorgespeeld. In de leege kerk klonk het volle orgel haast te krachtig, maar het is natuurlijk op een volle kerk berekend. Wij hebben dan ook goed vertrouwen, dat de bespeling van hedenavond een succes wordt voor den bouwer Klais en den organist en volkomen voldoening voor de gemeente, die zich groote offers getroostte. Het vertrouwen in den orgelbouwer, die geheel werd vrijgelaten in zijn keuze van de pijpmensuren, lijkt ons een volledig succes geworden.

  • Uit Het Vaderland, 18 December 1937.

Gisteravond heeft in de Kerk van de Vereenging van Vrijzinnig Hervormden de inwijdingsdienst van het nieuwe orgel plaats gehad. De kerk was stampvol. Na den gemeentezang las ds A. Trouw Ps. 148 en 130 uit den Bijbel voor, waarna het kerkkoor op voortreffelijke wijze uit den bundel van den N.P.B. lied 20 ten gehoore bracht. Hierna volgde de toespraak van ds Trouw. Spr. ging uit van de laatste regels, die door hem voorgelezen waren: Vereer Hem met Uw klanken, Verheerlijk Hem met Uw toon. De vereering en de verheerlijking zijn de eerste symptomen van de religie. Zij komen voort uit het luisteren naar de innerlijke stem, de innerlijke beleving, de aandoening. Calvijn plaatst de vereering en verheerlijking in zijn donkeren wereldbeschouwen. Het nuttigen van het dagelijksche brood, het in stand houden van het lichaam, ziet Calvijn als een vereering van God. De vereering en verheerlijking uit zich in klanken en toonen. Bij een godsdienstoefening in een Protestantsche kerk moot niet alleen de preek zijn ter eere Gods, maar ook de zang en het orgelspel. De Protestantsche kerk mag niet alleen een „hoorkerk" zijn. Spr. herinnerde zich twee godsdienstoefeningen uit zijn studententijd. Bij de eerste werd niet gezongen, maar droeg een zangeres eenige liederen voor. Deze dienst maakte niet zoo'n indruk als oen kerkdienst, die spr. eenige weken later meemaakte. Bij een amechtlg krakend orgeltje zong de Gemeente op erbarmelijke wijze mee. De Gemeente nam hier deel aan de vereering van God, voelde zich één in Zijn verheerlijking. Schoone klanken behooren tot het hooge doel in de kerk: Eeredienst. Spr. bracht vervolgens dank aan de firma Johannes Klais in Bonn en de adviseurs, de firma H.W. Flentrop te Zaandam. Hartelijk dankte spr. ook de Gemeente, die door haar offervaardigheid krachtig meegewerkt heeft aan de verwerkelijking van den grooten wensen om een mooi orgel in de kerk te bezitten. Spr. verklaarde daarop het orgel voor ingewijd en tot een levend instrument en tot tweeden spreker tijdens de godsdienstoefening, ter eere van Hem, voor Wien en door Wien alle dingen zijn. Nadat de Gemeente Ps. 118: 14 gezongen had, begon het concert. Op het programma stonden werken van J.S. Bach, Telemann, Mendelssohn, twee liederen bewerkt door Joh. Wagenaar, Zoltan Kodály, Händel en Boëllmann. De uitvoerenden waren Carel Pleysier (orgel) en Jaap Stotijn (hobo). Onder de vlugge vingers van Pleysier ruischten de tonen van Bachs Toccata in D kl.t. machtig door de kerk. Het vooroordeel, dat Bach alleen op een oud-Hollandsch orgel gespeeld moet worden, werd door den organist ontzenuwd. Het allegretto van Mendelssohn en Preludium van Kodály klonken ook prachtig. Een gelukkige combinatie met het orgel vormde het hobospel van Jaap Stotijn. De sonates van Telemann en Händel werden meesterlijk uitgevoerd. Het was een bijzondere avond en de wakkere kring van Vrljzinnig Hervormden is met dit o.i. bijzonder geslaagd orgel geluk te wenschen. Ook als ornament in het mooie kerkje doet het 't bijzonder goed.

Afbeeldingen

Exterieur

Interieur