Bergen op Zoom, Grote Markt 10 - Sint Gertrudiskerk (Peperbus)

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Gertrudis
Genootschap:	Rooms Katholieke Kerk
Provincie:	Noord-Brabant
Gemeente:	Bergen op Zoom
Plaats:	Bergen op Zoom
Adres:	Grote Markt 10
Postcode:	4611NR
Sonneveld-index:	07023
Jaar ingebruikname:	15e eeuw
Architect:
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 9116

H. Gertrudis. Bron: Kerken in het Bisdom Breda, Auteur: Ton van Nijnatten. Uitgeverij: Buijten en Schipperheijn B.V. juni 2004.

opname 09-05-2009 foto. Edward Ippel. Hoorn.

opname JvN juli 2004

opname JvN Juli 2004

Geschiedenis

Architectonisch en geschiedkundig buitengewoon belangrijke grote historische kerk, met toren die "De Peperbus" wordt genoemd. In de loop der eeuwen is deze groots opgezette, maar altijd onvoltooid gebleven, kerk getroffen door diverse rampen. Deze kerk was hierdoor op zeker moment, tot midden 1966, voor kerkelijk gebruik als Hervormde "Grote Kerk", gereduceerd tot het transept, waarin naast kerkelijke vieringen ook ruimte was voor een fietsenstalling voor de kerkgangers (in 1964 zelf ervaren, JvN). Koor en schip waren toen met houten tussenwanden afgesloten van het transept.

In 1972 zijn kerk (sinds 1966 buiten gebruik) en toren De Peperbus getroffen door een zware brand. In de jaren 1980 is de kerk "vereenvoudigd" gerestaureerd. Tijdens deze restauratie zijn eind jaren 1980 in het kader van een kerken-ruil vele objecten uit de schuin tegenover de Grote Kerk gelegen, buiten gebruik gestelde, R.K. Kerk Heilige Maagd Maria herplaatst in de Grote Kerk. De toren is 62,10 hoog en daarmee het op één na hoogste gebouw in deze stad. Het hoogste gebouw is hier een prachtige fabrieksschoorsteen, bijgenaamd De Spiritus, hoogte 70 m.

Enkele meters hoger dan de Peperbus was de toren van de neogotische Sint Jozefkerk, gesloopt in 1972.
Na te gaan hoe hoog de neogotische toren van de R.K. H.H. Martelaren van Gorcum, verwoest, is geweest.
Vermoedelijk waren beide kerktorens net iets lager dan de hierboven vermelde schoorsteen.

Eigendom van de gemeente Bergen op Zoom. Sinds 1987 weer Rooms-Katholieke kerk, met beperkt gebruiksrecht voor de Hervormde Gemeente en sinds 2004 voor de Protestantse Gemeente. Daarvoor was deze kerk van 1580 tot 1966 Nederlands Hervormde Kerk, met de naam "Grote Kerk". Het Rogier-orgel uit 1857 in de Evangelisch-Lutherse kerk verhuisde mee naar de nieuwe Lutherse kerk, die in 1939 was gebouwd.

In 2009 is deze Evangelisch-Lutherse kerk verkocht. Het orgel is gerestaureerd door de firma Elbertse te Soest en geplaatst in de R.K. Sint Gertrudiskerk. Bijzonder was dat de achter-achter-achterkleinzoon van orgelbouwer Rogier, Piet van Kalmthout, een orgelconcert gaf bij de ingebruikname.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Ned. Herv. of St. Geertruidskerk, oorspronkelijk grootscheepse, geheel overwelfde en met natuursteen beklede kruisbasiliek, behorend tot de Brabantse gotiek. Bij de herbouw van 1752, na het zware bombardement van 1747, bleef het oude grondplan vrijwel ongewijzigd: een driebeukig schip met zijkapellen, transept, koor met omgang en zijkapellen langs de rechte zijden, te weerszijden van de sluiting de zijbeuken van een tweede transept, aan de westkant een ingebouwde toren. In plaats van de hoge lichtbeuk van schip, transept en koor bouwde Dirk Dijkerhof een lagere houten tongewelfconstructie, in het schip doorkruist door dwarse tongewelven tussen transept-achtige zijtopgevels van baksteen. De zijkapellen behielden alle hun overwelving.

Het oudste gedeelte is de met Gobertangersteen beklede torenromp, die uit plm 1350 dagtekent en na 1752 bekroond is met een houten, met lood beklede, achtkante koepel en in 1952 gerestaureerd is. Het koor werd in 1443 begonnen (in 1428 is de kerk tot collegiale verheven) naar ontwerp van meester Everaert Spoorwater; het triforium is in 1752 geopend om als vensterreeks dienst te doen. In de loop van de 15e eeuw volgde de bouw van het schip, na de dood van Spoorwater onder leiding van Anthonis Keldermans. In 1504 wordt naar diens ontwerp, begonnen met een geweldige uitbreiding: tegen de koorsluiting werd een tweede transept met zijbeuken en een koor opgetrokken, een werk dat onvoltooid bleef en in 1700 werd afgebroken behoudens de overwelfde westelijke transeptzijbeuk; ter plaatse ontstond aldus een vergroting van de Vrijthof, die de naam Parade kreeg en met bomen beplant werd.

Inventaris: Gesneden eiken kansel met koperen lezenaar (XVIIIc) en klankbord uit 1805, door Louis del Haye uit Antwerpen, die al in 1770-71 het orgel met galerij leverde, versierd met rococo-motieven. Een groot aantal rijke grafmonumenten, door het bombardement van 1747 zeer geschonden: tombe met knielende figuren van Adriaan van Reymerswaele (overl.1534) en Johanna de Glymes (overl.1532) met sierlijk renaissance ornament; dergelijke tombe voor Jeronimus van Tuyll van Serooskerken (overl. 1571) en Eleonora Micault (overl. 1539); gekleurd marmeren monument met door zuilen gedragen overhuiving waaronder de knielende figuren van gouverneur Willem van der Reydt Broeckem en Judith van Aeswijn, opgericht in 1625; grafmonument in dezelfde trant voor gouverneur Louis de La Kethulle (overl. 1631); monument van zwart en wit marmer met de liggende beeltenis van gouverneur Charles Morgan (overl. 1642) en daarboven in een nis de beelden van zijn dochter Anna en kleindochter Elisabeth, waarschijnlijk werk van Francesco Dieussart. Houten monument voor Johan Jacob van Volbergen (overl. 1778) met Lodewijk XVI snijwerk. Twee memorieplaten voor de Engelse officieren in 1814 voor de stad gesneuveld, een van marmer, de ander van toetssteen. Epitaaf van toetssteen (1552) met drie wapens: fragment van een zandstenen epitaaf (XVI B). Een dertigtal rijkversierde grafzerken, uit de 15e-18e eeuw in het koor. Drie koperen kaarsenkronen van twee rijen armen, blijkens opschrift gegoten door Joh. Specht, Rotterdam 1753, en een van drie rijen (XVIII) met wapenschildjes.

Tijdens een brand in 1972 werd de kerk zwaar beschadigd en ging een gedeelte van de inventaris verloren. In 1987-1988 werden allerlei onderdelen uit de kerk van de H. Maagd Maria ten Hemelopneming overgebracht naar de Geertruidskerk.

Tijdens de restauratie die volgde op de brand is het schip gedeeltelijk in vereenvoudigde vorm herbouwd. Orgel van Richard Ibach uit 1864, in 1915 en 1965-1972 ingrijpend verbouwd. Uit 1864 bleven bewaard: de orgelkas en frontpijpen, de inwendige constructie, delen van de windvoorziening, een orgelbank en delen van het pijpwerk. De bij de verbouwingen toegevoegde onderdelen vallen buiten de bescherming. Eenklaviers orgel, ca 1750 gemaakt en aangekocht vanuit Mol (Belgie). IJzeren hek aan de Markt met hardstenen palen. Mechanisch torenuurwerk en speeltrommel, B. Eijsbouts, 1938, elektrische opwinding.

Geschiedenis van de 5 orgels

Koor

Vlaams Orgel ca.1730

Vermoedelijk gebouwd door Louis II Delhaye, Antwerpen. Oorspronkelijke locatie onbekend. Restauratie 1969 door L.Verschueren, sinds 1987 in de St.Gertrudiskerk, 1 manuaal en 9 registers.

Rogier-Orgel 1857

Oorspronkelijk gebouwd voor de voormalige Lutherse Kerk door Cornelis J. Rogier, Bergen op Zoom. Restauratie 1981 door A.H.de Graaf, partiële restauratie en overplaatsing naar de St.Gertrudiskerk in 2010 door Elbertse orgelmakers, 1 manuaal en 2 registers.

Klop-Kistorgel 1987

Gebouwd door Gerrit C. Klop, Garderen, 1 manuaal en 4 registers.

Middenschip

Hoofd- of Ibach-orgel 1864

Prachtig neobarok orgel. Gebouwd door de Gebroeders C. Rud en Richard Ibach, Barmen (Duitsland) voor de voormalige R.K. Kerk H. Maagd Maria ten Hemelopneming. Sinds 1988 in de St. Gertrudiskerk. Restauratie/reconstructie 2011 door Verschueren Orgelbouw, 3 manualen, vrije pedalen en 42 registers.