Oldenzaal, Sint Plechelmusplein 4 - Basiliek St. Plechelmus

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Basiliek Sint Plechelmus
Genootschap:	Rooms-Katholieke Kerk
Provincie:	Overijssel
Gemeente:	Oldenzaal
Plaats:	Oldenzaal
Adres:	St. Plechelmusplein 4
Postcode:	7571EG
Sonneveld-index:	10468
Jaar ingebruikname:	12 e
Architect:	Joseph Cuypers (1861 - 1949) (Restauratie)
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 31418

Geschiedenis

St. Plechelmuskerk. Eén van de oudste, nog behouden, kerkgebouwen in Nederland. Romaanse zandstenen kruisbasiliek uit de tweede helft van de 12de eeuw, opgetrokken volgens het gebonden stelsel met volledige overkluizing van ribloze kruisgewelven. Gotisch koor midden 15de eeuw; gotische zuider zijbeuk 1480. In deze, in 1950 tot Basiliek verheven kerk, bevindt zich een belangrijke serie moderne glas-in-loodramen. 1891 gerestaureerd onder leiding van Joseph Cuypers (1861 - 1949).

Recente geschiedenis

Zondag 10 oktober 2004 is in de basiliek met een pontificale eucharistieviering herdacht dat de historische kerkwijding van deze kerk 1050 jaar geleden, in 954 dus, plaats vond. Bij die gelegenheid bood de Oldenzaler gemeenschap het kerkbestuur een koororgel aan, in 1980 door de firma B.A.G. Orgelmakers (Enschede) gebouwd als huisorgel voor een inwoner van Nijverdal. Het BAG-orgel werd meteen gebruikt bij de uitvoering van de mis van Gounod. (53-05)

In 2006 kwam de St. Plechelmusbasiliek extra in het nieuws wegens het voornemen, dit gebouw voortaan als "bijkerk" binnen de R.K. fusieparochie Oldenzaal te gaan gebruiken, en verder "vrij te geven" voor zo uiteenlopend mogelijke "multifunctionele" doeleinden. De St. Antoniuskerk zou dan de centrale R.K. kerk van Oldenzaal moeten worden. Tegen dit voornemen is toen geslaagde actie gevoerd (zie ook hieronder). In 2010 is de St. Plechelmusbasiliek benoemd tot hoofdkerk van de R.K. streekparochie St. Plechelmus, die de stad Oldenzaal en een aantal omringende dorpen bevat.

Klok

De Stichting Scholtenhaer in Oldenzaal heeft een nieuwe luidklok geschonken aan de gemeenschap van die plaats, voor de toren van de Sint Plechelmusbasiliek. Het immense object is op 20 december 2020 gegoten door klokkengieter Portilla in het Spaanse Bartolomé Vierna. Met deze nieuwe klok erbij beschikt de toren over het eerste Zesgelui (zes luidklokken) van Overijssel. Alleen grote steden als Utrecht, Groningen, Den Bosch en Amersfoort, hebben er meer. Op zondag 12 september 2021 is in de Sint Plechelmusbasiliek een speciale bijeenkomst gehouden waarin de klok officieel aan de gemeenschap van Oldenzaal is geschonken.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Kerk

Rijksmonument 31418

St.Plechelmuskerk. Romaanse zandstenen kruisbasiliek uit de 2e helft der 12e eeuw, opgetrokken volgens het gebonden stelsel met volledige overkluizing van ribloze kruisgewelven. Gotisch koor midden 15e eeuw; gotische zuider zijbeuk 1480. Inventaris: orgel, doopvont, preekstoel, zerk, beeldhouwwerk. Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk en Pedaal, in 1889 gemaakt door J.F. Witte voor de v.m. Grote Kerk te Hoorn. In 1970 overgeplaatst naar Oldenzaal.

Toren

Rijksmonument 31419

Zware toren van de St. Plechelmuskerk aan de westzijde, uit het midden en de tweede helft van de 13de eeuw. Klokkenstoel met gelui van vijf klokken, waarvan één van G. van Wou, 1493, diam. 159,9 cm., twee speelklokken, die tevens als luidklok dienst doen, van Gillett en Johnston, 1929, diam. respectievelijk 107,1 cm. en 96,6 cm. en twee moderne klokken. Klokkenspel bestaande uit één klok van G. van Wou, 1493 (zie boven), 42 klokken van Gillett en Johnston, 1930 en vijf moderne klokken. Trommelspeelwerk van Eijsbouts, 1930. Mechanisch torenuurwerk B. Eijsbouts, Asten, 1930, later voorzien van elektrische opwinding. Op de steunbeer westelijk van de zuidingang, is in Bentheimersteen een cirkelvormige zonnewijzer ingebeiteld. Aan het koor is ook een cirkelvormige zonnewijzer op de eerste steunbeer aangebracht, die dateert van na 1480.

Inventaris

Orgel, doopvont, preekstoel, zerk, beeldhouwwerk.

Orgel

Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk en Pedaal, in 1889 gemaakt door J.F. Witte voor de voormalige Grote Kerk te Hoorn. In 1970 door Verschueren overgeplaatst naar Oldenzaal en van een nieuwe kas voorzien.

In de media

Uit Het Vaderland, 20 October 1925.

Bij gelegenheid van het aanstaande ambtsjubileum van den deken Schallen, pastoor der gerestaureerde St. Plechelmuskerk te Oldenzaal, heeft een commissie gelden bijeengebracht voor een nieuw hoogaltaar. De bijzondere eischen, die in verband met de gemengde, deelt 12e, deels 15e eeuwsche architectuur van dit kerkgebouw gesteld moesten worden, alsmede de omstandigheid, dat de bemeubeling van de kerk geschiedt in overleg met de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, leidden tot het uitschrijven van een besloten prijsvraag, waarvoor drie Nederlandsche kerkelijke kunstenaars werden uitgenoodigd. Het ontwerp van Jan Eloy en Leo Brom te Utrecht is eenstemmig gekozen als het best beantwoordend aan de gestelde eischen en het geschiktst om tot verfraaiing van het eerbiedwaardig interieur bij te dragen. Nadat ook de Rijkscommissie haar voorkeur voor dit ontwerp had uitgesproken, is de uitvoering van het altaar aan genoemde edelsmeden opgedragen. Het nieuwe altaar zal bestaan uit een met gedreven koper bekleede tombe en een marmeren achterbouw van getemperde roode kleur, waarop uitsluitend een monumentaal bronzen altaarkruis en zes bronzen kandelaars zullen worden geplaatst. Het tabernakel krijgt een fijne versiering van drijfwerk en email.

Uit Tubantia, 25 maart 2006.

Herman Finkers zet zich in voor behoud eredienst. Auteur: Theo Krabbe. Het snijdt de Twentse grappenmaker diep door zijn ziel. Hij ziet het al voor zich. Popconcerten, recepties en vakantiebeurzen in de gewijde ruimte van de Oldenzaalse Plechelmus. ‘Kun je het je voorstellen? Herman Finkers, die in de Plechelmus op een avond een cabaretvoorstelling geeft? Ik niet.’

Herman Finkers maakt deel uit van het comité van aanbeveling van de Stichting St. Plechelmusbasiliek, de centrale parochiekerk van Oldenzaal, die zich verzet tegen de plannen van het dekenaat Twente. Een dekenale werkgroep heeft aanbevolen om niet de Plechelmuskerk, maar de Antoniuskerk als de enige toekomstige binnenstadsparochie van Oldenzaal aan te wijzen. De Plechelmusbasiliek zou een multifunctionele bestemming moeten krijgen en nog maar sporadisch moeten fungeren als plaats voor de eredienst. De Twentse cabaretier ziet daar helemaal niets in. Dat haalt de spirituele ziel uit de Plechelmuskerk weg. ‘De Plechelmus is de oudste en belangrijkste kerk van Twente. In het aartsbisdom Utrecht is er geen enkele andere kerk, die zo oud is en nog als katholiek bedehuis functioneert. De Martinikerk in Groningen, de Lebuïnus in Deventer, de Dom in Utrecht, en de Lange Jan in Gouda, het zijn allemaal dooie gebouwen. Als je de stadsparochie uit de Plechelmus in Oldenzaal haalt, dan is dat voor de Plechelmusbasiliek de doodsteek.’

Zelf is Herman Finkers overtuigd rooms-katholiek, fervent liefhebber van Gregoriaanse muziek en een stemmige Latijnse liturgie. Hij voelt zich sterk aangetrokken door de mystiek van het katholicisme, zoals hij ook houdt van poëzie, theater en humor. ‘Het katholicisme heeft bij mij al vroeg het gevoel voor het ongrijpbare losgemaakt.’ Dat er in de toekomst mogelijk recepties worden gehouden in de Plechelmus, of misschien wel vakantiebeurzen, Finkers vindt het maar niks. ‘Vóór in de basiliek kun je door roosters de graven zien liggen. Onder andere bisschop Balderik ligt daar begraven. Het reliek van Plechelmus is in feite ook een graf. Daar kun je toch geen receptie houden! Sta je er een glas sherry te drinken, kijk je naar beneden, kijk je zo het graf in.’

Een multifunctionele bestemming met culturele en commerciële activiteiten in de Oldenzaalse basiliek tast het sacrale karakter van de Plechelmus aan, vindt Finkers. ‘Ik kom nog wel eens in kathedralen in Frankrijk of in de St. Jan in Den Bosch. Je voelt de enorme kracht die daarvan uitgaat. Mensen zijn er eeuwenlang samengekomen met hun hoop, hun wanhoop en hun dankbaarheid. Die energie is in het kerkgebouw gaan hangen. Dat verdwijnt als een kerkgebouw aan de parochiële eredienst wordt onttrokken. Voor een protestant kan een kerkgebouw heel goed multifunctioneel gebruikt worden, voor een katholiek niet. In de Martinikerk in Groningen ga je niet spontaan fluisteren. In de Plechelmus wel.’

Hoewel het dekenaat Twente voorstelt om in de Plechelmus in de toekomst ook nog incidentele liturgievieringen te houden, vreest Herman Finkers het ergste. ‘Ook als de Godslamp er nog blijft branden, dan weet je toch waar dat op uitdraait. Op popconcerten, theater en spektakel. De Plechelmus is een heilige plaats, een voortzetting van de tempel van Jeruzalem. Een offerplaats, zoals in het Oude Testament. Elke week offert God zich er in de eucharistie. Als je een kerk louter als een plek van samenkomst beschouwt en niet als een aan God gewijde ruimte, dan kun je kerkdiensten voortaan ook wel in een kippenhok houden, als die maar groot genoeg is.’

Ook in de toekomst moet het in de Plechelmus blijven ruiken naar wierook en kaarsen. En niet naar koffie en cognac. ‘Als ik in de kerk koffie moet drinken, krijg ik hetzelfde gevoel als wanneer ik de rozenkrans moet bidden in een café.’

Verontruste parochianen van de Plechelmusparochie hebben zich onlangs verenigd in een stichting. Op een website (www.plechelmus.nl) verzamelt de stichting adhesiebetuigingen. En in het weekend van Palmzondag wordt er in de Oldenzaalse Plechelmus een handtekeningenactie gehouden.

Toen Herman Finkers van dit initiatief hoorde, bood hij zelf spontaan zijn medewerking aan. Want het in ere houden van de Godshuizen in Twente gaat hem ter harte.

Zo ijverden Finkers en de overleden Enschedese dichter en liedjesschrijver Willem Wilmink al jaren geleden voor een dagelijkse openstelling van zo veel mogelijk kerken in Twente. ‘Weet je wat zo bijzonder is’, lacht de cabaretier. ‘In 954 werden de relieken van Plechelmus naar Oldenzaal gebracht. Weet je welk gedicht er op pagina 954 van de Verzamelde Werken van Willem Wilmink staat? Een Twents gedicht over de Plechelmus. En ik ben in 1954 geboren.’

Uit Nederlands Dagblad, 19 juni 2012

Bij de opgravingen op het St. Plechelmusplein in Oldenzaal zijn restanten gevonden van een stenen kerk uit de tiende of elfde eeuw. Het gaat vermoedelijk om restanten van een zijbeuk, een middenschip en een koor, meldt de gemeente maandag.

De kerk werd in ongeveer 1200 afgebroken, toen de huidige St. Plechelmuskerk klaar was. De oude kerk is waarschijnlijk minstens 21 meter breed geweest. De lengte is niet bekend, maar moet ongeveer het dubbele zijn geweest. In het middenschip zijn twee graven gevonden.

”Het is zeer goed mogelijk dat dit de kerk is die bisschop Balderik heeft laten bouwen toen hij in 954 in Oldenzaal een kapittel met zestien kanunniken stichtte”, zegt regioarcheoloog Hans Oude Rengerink. “In eerste instantie werd nog uitgegaan van een zaalgebouw, een belangrijk bestuurlijk gebouw. Nu de restanten verder opgegraven zijn lijkt het een heel belangrijk kerkelijk gebouw te zijn: de kerk van bisschop Balderik, dé voorganger van de huidige St. Plechelmusbasiliek.”

De kerk werd gebouwd op de plek waar gelovigen uit de wijde omgeving al eeuwenlang samenkwamen, blijkt onder meer uit paalsporen van houten gebouwen die archeologen op dezelfde plek hebben aangetroffen. Die duiden op een nederzetting die hier in ieder geval al vanaf de achtste eeuw rond het eerste houten kerkje van Plechelmus bestond. Mogelijk heeft er voor de stenen kerk een houten kerkje gestaan.

Uit Tubantia.nl d.d. 15 december 2014

In 2024 beschikt de Plechelmusparochie in Oldenzaal over één centrale kerk, de Plechelmusbasiliek. Voordat het zover is, sluiten de Mariakerk en Drieëenheidskerk op 1 februari 2016 hun deuren. Op een later tijdstip verliest ook de Antoniuskerk zijn kerkelijke functie.