Tiel, Kerkplein 4 - Maartenskerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Maartenskerk
Genootschap:	Protestantse Gemeente Tiel (PGT)
Provincie:	Gelderland
Gemeente:	Tiel
Plaats:	Tiel
Adres:	Kerkplein 4
Postcode:	4001MX
Sonneveld-index:	12223
Jaar ingebruikname:	15e eeuw
Architect:
Huidige bestemming:	kerk
Monument status:	Rijksmonument 35568

Geschiedenis

Maartenskerk vanuit het oosten. Foto: A. Roks 2007

Maartenskerk vanuit het NW. Foto: A. Roks 2007

opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.

Plattegrond, A. Roks

Historische kerk met forse toren.

Uit archeologisch onderzoek is gebleken dat de Sint Maartenskerk vele malen is verbouwd, vergroot en opnieuw gebouwd. Men spreekt daarom wel van de 'tien gedaanten van de Maartenskerk'.

De oudste voorganger van de huidige kerk dateert vermoedelijk uit de 10de eeuw, de Karolingische tijd. In de Romaanse en Gotische tijd hebben belangrijke uitbreidingen plaats gevonden. Veel gegevens van de bouwgeschiedenis in de 15de en 16de eeuw zijn bekend door vermelding in de jaarkronieken van de zogenaamde "Chronicon Tielense'.

In 1431 start de bouw van een nieuwe toren. Nadat bleek dat de toren onvoldoende was gefundeerd werd deze weer afgebroken en begint de bouw van een nieuwe toren met een hoge, houten spits.

Aan het einde van de 15de eeuw bereikt de kerk zijn grootste omvang. Of de geplande kruisbasiliek met aan de noordzijde één en aan de zuidzijde twee zijbeuken ooit geheel is voltooid is niet geheel duidelijk. De oorspronkelijke contouren van het transept en het koor zijn weergegeven in de bestrating.

In 1580 komt de kerk in het bezit van de Hervormden als Tiel overgaat tot de Reformatie. De kerk werd herhaaldelijk getroffen door stormen. Eind 17e eeuw treedt een periode van verval in. In 1785 worden in de resten van het koor een paardenstal gebouwd van de Huzaren.

Bij de bevrijding in 1945 raakt de kerk zwaar beschadigd door beschietingen vanaf de overzijde van de Waal. Het herstel van het interieur, de kap van de kerk en de bovenzijde van toren is in 1964 afgerond. Ook vrijwel het gehele carillon dateert uit de jaren '60 van de vorige eeuw. Enkele oudere klokken staan op de begane grond in de kerk. Het 19de eeuwse Bätz orgel komt uit een kerk in Dordrecht.

2019 - Het plan is om de exploitatie van de kerk in een stichting onder te brengen. Deze stichting vormt een professionele organisatie als partner voor ondernemers uit de regio die zich willen verbinden aan de kerk voor de komende 5 jaar. Dat worden dan ‘partners van de Sint Maartenskerk’, zij betalen een vast bedrag per jaar en steunen daarmee de kerk en haar exploitatie maar deze organisaties krijgen er ook wat voor terug. Ze mogen de kerk dan X maal per jaar gebruiken voor activiteiten die passend zijn. Zo kan een uitvaartonderneming de kerk gebruiken voor herdenkingen, een horecaonderneming voor huwelijk of een galadiner en cultuurbedrijven kunnen er exposities of concerten organiseren of films tonen. Maar ook scholen zouden veel meer kunnen doen wat betreft erfgoededucatie en het beklimmen van de toren zou een attractie op zichzelf kunnen zijn.

De eerste partner was al wel een zekerheid vooraf, dat is de Protestantse Gemeente Tiel (PGT). Zij willen het gebouw voor 12-14 keer per jaar gebruiken voor kerkdiensten.

(Bron:Stadtiel.nl)
2022 - Al verschillende jaren worden er plannen uitgebroed om de Maartenskerk voor de samenleving te behouden. „Nu is het tijd om aan te pakken. Er ligt een groots en gedegen plan op tafel. Alles wordt in een stichting ondergebracht. Deze kerk moet weer mensen bij elkaar brengen, religies en culturen aan elkaar gaan verbinden.”

Monumentomschrijving Rijksdienst

Kerk

Grote of St. Maartenskerk. Van de groots opgezette, doch nimmer voltooide laat-gotische kruiskerk zijn bewaard gebleven het in oorsprong pseudobasilicale later aan de zuidzijde van bovenvensters voorziene schip,gebouwd van 1420 tot omstreeks 1430 bestaande uit een met een houten tongewelf overdekte middenbeuk op achthoekige, bakstenen pijlers, een noorderzijbeuk en een omstreeks 1450 verdubbele zuidelijke zijbeuk. Over de zijbeuken stergewelven. In het westelijke deel van de zijbeuk een in 1554 gebouwde doopkapel met kruisribgewelven op natuurstenen zuiltjes met versierde schachten. Boven de doopkapel een met een stergewelf gedekte librije. Tegen de noorderzijbeuk een portaal met puntgevel en spitsbogige ingang, afgesloten door een hek met bekronend tekstbord in gesneden Lodewijk XIV-omlijsting, midden 18e eeuw. Het herstel van de zware oorlogsschade is gereedgekomen in 1966. Tot de inventaris behoren: 12 panelen, midden 16e eeuw, met medaillons, waarin heiligen, omgeven doorlofwerk, renaissance 6 hiervan aangebracht tegen de kuip van de in oude stijl vervaardigde moderne preekstoel. Koperen lezenaar, 17e eeuw. Koperen voorzangers, marmeren epitaaf voor Stephanus van Welteren, 1709; zes gesneden rouwborden 18e eeuw en zerken, 15e, 16e, 17e eeuw. Kerkhof met beplanting. Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk en vrij Pedaal, in 1854 gemaakt door C.G.F. Witte voor de Nieuwkerk te Dordrecht. In 1962 gerestaureerd en overgeplaatst naar Tiel.

Toren

Rijksmonument 35569

Toren. Met turfsteen bekleed, na 1440 opgetrokken bouwwerk, bestaan de uit drie geledingen, elk versierd met drie van traceringen voorziene spitsboognissen in ieder gevelvlak en gedekt met een eenvoudige, vierzijdige spits. Herstel van zware oorlogsschade voltooid 1965. Klokkenstoel met klok van J. Moer, 1552, diam. 155,4 cm. In de kerk staan drie klokken opgesteld, die met de klok van Jan Moer in de toren het gelui van vóór de Tweede Wereldoorlog vormden: een van Gerrit?, 1554?, diam 103 cm. en twee van Jan Moer, respectievelijk 1552 en 1554, diam. 126,5 cm. en 83,2 cm..

Sacristie

Rijksmonument 35567

Sacristie. Ten zuid-oosten van de kerk de sacristie, oorspronkelijk aansluitend bij het in 1560 door Mr Cornelis Frederiks begonnen koor en dwarsschip, welke onderdelen na 1731 zijn afgebroken. Rechthoekig gebouw met zadeldak tussen puntgevels. Traptoren in de zuidwesthoek. Inwendig over de beneden- en bovenverdieping kruisribgewelven. Op de verdieping een eikehouten schouw, 1712, met schoorsteenstuk, omgeven door wapens.

Carillon

Van de tien luidklokken die in de tweede helft van de 16e eeuw in de toren hingen zijn er nog slechts vier over. In 1734 werden de kleinste twee als brons verkocht, drie anderen ondergingen datzelfde lot in 1881, van nummer zes weten we niet wanneer hij is verdwenen. Drie van de bewaard gebleven klokken staan achter in de kerk opgesteld, deze zijn in de 2e Wereldoorlog zover beschadigd dat ze niet meer bruikbaar zijn. Dit zijn Laurens (1554, 378 kg.) en Ursula (1552, 1427 kg.) gegoten door Jan Moer en Maria (690 kg.), waarschijnlijk rond 1350 gegoten door een anonieme klokkengieter. Er hangt nog één historische klok in de toren: De Salvator (2410 kg, 1552) van Jan Moer, deze doet tot de dag van vandaag dienst als luidklok.

In 1964 is door klokkengieterij Koninklijke Eijsbouts uit Asten een carillon met 47 klokken gegoten. De zwaarste klok weegt 2295 kg, het lichtste klokje slechts 13,5 kg. Samen wegen de 47 klokken 11.393 kg. De wekelijkse bespeling is op zaterdag van 14.00-15.00 uur. Drie van de carillonklokken, genaamd Maarten, Tiel en Betuwe, kunnen ook worden geluid en vormen samen met de Salvator het viergelui.

Orgel

Het orgel (Rijksmonument) is in 1854 gebouwd door C.G.F. Witte (fa. J. Bätz & Co.) te Utrecht voor de Nieuwe Kerk te Dordrecht. In 1965 restaureert de firma Willem van Leeuwen Gzn. (Leiderdorp) het en plaatst het over naar Tiel.

Dispositie

Hoofdwerk (manuaal 1): Prestant 16' - Prestant 8' - Bourdon 8' - Octaaf 4' - Fluit 4' - Quint 3' - Octaaf 2' - Mixtuur 2' 3-5 sterk - Cornet 8' 5 sterk discant - Fagot 16' - Trompet 8'.
Bovenwerk (manuaal 2): Prestant 8' - Gamba 8' (C-H in Prestant) - Holfluit 8' - Salicet 4' - Roerfluit 4' - Nazard 3' - Gemshoorn 2' - Schalmij 8' - Dulciaan 8' - Tremulant.
Pedaal: Subbas 16' - Octaafbas 8' - Octaaf 4' - Bazuin 16' - Trombone 8'.
Koppelingen: Hoofdwerk aan Pedaal - Bovenwerk aan Hoofdwerk.
Ventiel.

Mechanische sleepladen. Manuaalomvang: C-f3. Pedaalomvang: C-c1. Toonhoogte: a1 = 439 Hz. Winddruk: 78 mm. WK.

In de media

Uit Het Nieuws van den Dag, 16 November 1899.

Te Tiel is de geheel gerestaureerde Groote of Sint Maartenskerk weder in gebruik genomen. Het inwendige der kerk is bij vroeger niet meer te herkennen. Ook het orgel, door de Gebrs. Gabry, uit Gouda, gerestaureerd en verbeterd, werd ingewijd. De kosten, welke ongeveer ƒ 25.000 bedroegen, bestaande uit aandeelen van ƒ 250, zijn bijna geheel renteloos door de gezamenlijke gemeenteleden verstrekt. De uitgaaf van ongeveer ƒ 800 voor een vrij pedaal aan het orgel werd door enkele ingezetenen bekostigd.

Uit Het Vaderland, 13 October 1925.

De commissie voor de verfraaiing van de Groote Kerk te Tiel heeft een belangrijk werk tot stand gebracht. Gesteund door vrijwillige bijdragen van ingezetenen, heeft zij 33 zerken een plaats tegen de kerkmuren kunnen geven; de overige, te veel gebarsten om overeind gezet te kunnen worden, zijn gelegd op plaatsen waar weinig geloopen wordt. Behalve dat op die wijze de zerken voor honderden jaren bewaard zullen worden, heeft deze plaatsing veel bijgedragen tot verfraaiing van het kerkgebouw en nu dit gepaard is kunnen gaan met het weder ophangen van eenige rouwborden, 130 jaren geleden uit de kerk verwijderd, zal er in geen enkele gemeente van ons land zulk een merkwaardige verzameling van oude zerken on rouwborden te vinden zijn langs de wanden van een kerkgebouw, waarschijnlijk uit de 13e eeuw. De opschriften van veertig zerken konden met juistheid worden vastgesteld. Ook het monument van den brigade-generaal Steven van Weideren, een werk van Jan Baptist Xavery (1697-1752 of '53) heeft de commissie duchtig van de duimdikke stoflaag doen reinigen. De rouwborden zijn van de families Van Leeuwen (Arnoldus) + 23 Aug. 1775 en Van den Steen. Vooral het boven de kapel geplaatste rouwbord van Jacob Nicolaas van den Steen (1695—1777) munt door rijke bewerking uit. Dit en eenige andere zijn geschenken van den heer C.C. van Lidth de Jeude te Tiel. Het artistieke van de enkele jaren geleden ontdekte kapel in den St. Maarten is verheugd door dat men hierin de (15e eeuwsche?) eiken, houten wandbetimmering heeft geplaatst, die zich eerst bij den tegenwoordigen ingang der kerk bevond. Cirkelvlakken met prachtig goed bewaard snijwerk stellen op de eene betimmering de acht beschermheiligen der gilden voor. Omtrent de voorstellingen op de acht andere medaljons verkeerde de commissie in het onzekere. Een opmerking van den heer J.D.H. van Uden bleek bij nadere beschouwing juist te zijn; zij zijn tafereelen uit het leven der heilige Katharina. Bij de zerken zijn exemplaren van 5000 K.G. zwaar. Hoewel te Tiel nimmer is overgegaan tot het uithakken van de wapens op de steenen, op bevel van het bewind na 1795, zijn vele der oorspronkelijke wapens verdwenen of geschonden, doordat zij vroeger werden verkocht en de nieuwe eigenaar weinig piëteit toonde voor hen, die er onder rustten. Enkele der zerken hebben niet minder dan vier verschillende eigenaars gehad.

Uit De Gelderlander 4 oktober 2014

Sloop van het kerkgebouw van de voormalige gereformeerde gemeente aan de Dr. Schaepmanstraat, moet de financiële problemen van de huidige Protestantse Gemeente Tiel (PGT) verlichten. Ook de grote Sint Maartenskerk in het centrum van Tiel moet afgestoten worden, naar een stichting. Dat is de conclusie van de adviesgroep die voor de gemeente uitgebreid heeft onderzocht hoe er om moet worden gegaan met het overschot aan kerkgebouwen, in het licht van dalend kerkbezoek en financiële tekorten.

Uit Reformatorisch Dagblad, 10 maart 2015

De kerkenraad van de protestantse gemeente Tiel heeft onlangs besloten de Maartenskerk te onttrekken aan gebruik. De kerk wordt ondergebracht in een stichting, waardoor de mogelijkheid bestaat het bedehuis te huren voor hoogtijdagen, zo heeft de kerkenraad de gemeente vorige week laten weten.

Externe links

Afbeeldingen

Exterieur

Ansichtkaart 1732 - WG
Ansichtkaart 1938 - WG
Ansichtkaart - WG
Verwoeste toren van de Maartenskerk 1945.
Verwoeste Maartenskerk na 1945.
ansichtkaart
ansichtkaart
ansichtkaart 1956
ansichtkaart - 1968
Ansichtkaart - WG
Ansichtkaart - WG
Maartenskerk vanuit het NO. Foto: A. Roks 2007
Maartenstoren vanuit het NO. Foto: A. Roks 2007
Restant sacristie ten oosten van de Maartenskerk. Foto: A. Roks 2007
Oostzijde Maartenskerk. Foto: A. Roks 2007
Noordportaal. Foto: A. Roks 2007
Travee noorder zijbeuk. Foto: A. Roks 2007
Noordzijde toren. Foto: A. Roks 2007
Noordzijde toren. Foto: A. Roks 2007
Westportaal. Foto: A. Roks 2007
Groot venster torenportaal. Foto: A. Roks 2007
Westzijde zuider zijbeuken. Foto: A. Roks 2007
Zuider zijbeuk vanuit het westen. Foto: A. Roks 2007
Oostelijke gedeelte zuider zijbeuk. Foto: A. Roks 2007
Zuidzijde toren. Foto: A. Roks 2007
Laatste travee zuidgevel. Foto: A. Roks 2007
Toren vanuit het ZO. Foto: A. Roks 2007
Sacristie vanuit het zuiden. Foto: A. Roks 2007
Oostgevel zuider zijbeuken, met aanzetten verdwenen delen van de kerk. Foto: A. Roks 2007
Dichtgemestelde boog van de zuider zijbeuk. Foto: A. Roks 2007
Maartenskerk gezien het oosten. Foto: A. Roks 2007
Maartenskerk vanuit het oosten. Foto: A. Roks 2007
Maartenskerk gezien vanaf de plaats van het oorspronkelijk koor. Foto: A. Roks 2007
Zuidgevel sacristie. Foto: A. Roks 2007
Aanzet van een spaarboog van het middenschip. Foto: A. Roks 2007
opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.
opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.
opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.
opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.
opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.
opname 30-08-2008 foto. Edward Ippel. Hoorn.