Veenhuizen, Kerklaan 6 - Hiëronymus Aemilianus (1893 - 2011)

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam kerk:	Hiëronymus Aemilianus
Genootschap:	Rooms Katholieke Kerk
Provincie:	Drenthe
Gemeente:	Noordenveld
Plaats:	Veenhuizen
Adres:	Kerklaan 6
Postcode:	9341AV
Jaar ingebruikname:	1893
Architect:	Metzelaar, W.C.
Huidige bestemming:	cultureel centrum
Monument status:	Rijksmonument 422057
Sonneveld-index:	14263

Geschiedenis

Neogotische kerk met dakruiter. Verving een eerdere R.K. kerk. Was gestichtskerk. April 2011 aan de eredienst onttrokken.

Monumentomschrijving Rijksdienst

Roomskatholieke KERK. Markant aan een der hoofdassen van de strafinrichting Veenhuizen en tegenover de eveneens beschermde hervormde kerk uit 1825-1826 gelegen neogotisch kerkgebouw, gebouwd in 1891-1893 naar ontwerp van rijksbouwmeester van justitie W.C. Metzelaar voor personeel en gevangenen van Veenhuizen. De schildering in het absisgewelf, voorstellende de hemelvaart van Christus, dateert van ca. 1950 en is van de hand van een toenmalige politieke delinquent.

Midden jaren zestig is het gebouw gerenoveerd. Bij die gelegenheid is het liturgisch centrum gemoderniseerd en zijn de oorspronkelijk hardstenen (spitsboog)vensters met gotiserende traceringen vervangen door betonnen exemplaren met eenzelfde vormgeving. Het bioscooporgel is van elders afkomstig en valt buiten de bescherming.

Sobere maar verzorgd vormgegeven acht traveeën diepe zaalkerk met zevenhoekige absis, drie uitspringende portalen en aangebouwde sacristie. Het uit rood-bruine baksteen opgetrokken gebouw is regelmatig ingedeeld door zich verjongende steunberen en wordt gedekt door (zadel)daken met boulet- of kruispannen; dakruiter aan de achterzijde; natuurstenen goten, gootklossen, banden en waterlijsten. De voorgevel wordt geleed door een centrale ingangspartij met profielsteen en gotiserende natuurstenen omlijsting met het opschrift SOLI DEO GLORIA, dubbele deuren met ijzerbeslag en aan weerszijden een rechthoekig en een spitsboogvenster; in de met een ijzeren kruis bekroonde geveltop een rond venster; links en rechts van de ingang een steentje met respectievelijk het jaartal 1891 en de initialen WCM (W.C. Metzelaar). De zijgevels zijn elk voorzien van zes spitsboogvensters; de eerste en de laatste travee zijn blind.

Inwendig zijn onder meer van belang de houten spantconstructie, zijnde een combinatie van een boogvormig en een driehoekig spant met houtsnijwerk in de tussenliggende velden en trekstangen; de vijf gekleurde glas-in-loodramen in de absis; het comtemporaine eike- en grenehouten meubilair.

Kerkgebouw van algemeen belang wegens -de plaats die het gebouw in functionele en typologische zin inneemt binnen de ontwikkeling en bebouwing van de strafinrichting Veenhuizen -de sobere maar verzorgde vormgeving -de opvallende spantconstructie -de ten dele contemporaine interieuronderdelen -het feit dat het gebouw, voor zover thans bekend, de enige kerk is van de hand van W.C. Metzelaar -de markante ligging aan een der hoofdassen van Veenhuizen, een gebied met een bijzondere bestemming en inrichting -de functionele relatie met de ertegenover gelegen eveneens beschermde hervormde kerk.

Gebouwomschrijving SKKN

Vóór de Hervorming behoorde Veenhuizen tot de parochiekerk van Norg. Waaraan deze kerk was toegewijd is niet bekend. Er was een pastoor en een kapelaan en deze laatste moest ook de diensten verrichten in een kapel te Veenhuizen. Deze kapel is in de Tachtigjarige Oorlog verwoest. Kort na de invoering van de Hervorming werden de overgebleven stenen naar Norg vervoerd en gebruikt voor de bouw van een nieuwe pastorie.

In 1823 werd in Veenhuizen een kolonie gesticht door de Maatschappij van Weldadigheid. Deze maatschappij kocht in Veenhuizen zo'n 3000 hectare grond aan en bouwde drie grote, omgrachte gestichten, aangeduid met Eerste, Tweede en Derde Gesticht, voor het opnemen van bedelaars, landlopers, wezen en vondelingen ("verpleegden"), die hier vrijwillig dan wel gedwongen kwamen.

De katholieken in Veenhuizen, voor een groot gedeelte woonachtig in en om de inrichtingen, werden aanvankelijk bezocht door de pastoor van Frederiksoord, maar de afstand en het aantal katholieken maakten de oprichting van een statie ter plaatse noodzakelijk. In februari 1826 werd Arnoldus Johannes Boers uit Deventer tot eerste pastoor van de statie benoemd. Op 18 april van datzelfde jaar kon de nieuwe kerk, één van de eerste katholieke kerken in Drente, ingewijd worden. Het gebouw, dat was aanbesteed voor 3970 gulden, wordt door Van der Aa beschreven als "... een rechthoekig gebouw met een orgel en op het midden een torentje met twee klokken en een uurwerk ..." (afgebeeld op litho van H. van Geelen uit 1826, zie G. Groenhuis, F. v.d. Beemt, e.a., "Tien eeuwen Drenthe, de Drenten en hun geloof", Ach lieve tijd 5, Zwolle 1988, p. 120). De kerk was gewijd aan de H. Willibrordus.

Uit aantekeningen van de diverse pastoors blijkt dat de toestand in de kolonie en de kerk allesbehalve rooskleurig was. Onzedelijkheid, vloeken en diefstal waren op de gestichten aan de orde van de dag en ook in de kerk was het wegens gebrek aan toezicht, maar ook omdat er te weinig plaatsen waren, een grote warboel.
Op 1 januari 1855 werd de statie Veenhuizen door bisschop J. Zwijssen tot parochie verheven. In 1859 werden de inrichtingen overgenomen door het Rijk en beheerd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken; vanaf 1875 vielen ze onder het beheer van het Ministerie van Justitie. Sindsdien is de toestand in kolonie en kerk veel verbeterd. De bevolking van de gestichten veranderde geleidelijk van samenstelling tot deze alleen nog bestond uit mannelijke delinquenten. Van de drie oude gestichten is alleen het Tweede gesticht bewaard gebleven.

Na herhaaldelijk aandringen werd in 1891-1893 (volgens Sonneveld in 1890, volgens de Voorloopige lijst in 1891) de thans nog bestaande neogotische kerk gebouwd. De archiefstukken zeggen dat dit gebouw "... hoewel geen meesterstuk van bouwstijl, toch [...] uitstekend aan de godsdienstige eisen van de kolonie [beantwoordde] ...". Het gebouw, een zaalkerk met een houten gewelf, acht traveeën, steunberen, een halfronde absis en een kleine opengewerkte torenspits, is gemaakt naar ontwerp van de hoofdingenieur voor de bouw van gevangenissen, W.C. Metzelaar. Op 4 april 1893 werd de kerk gebenediceerd en gewijd aan de H. Hieronymus Aemilianus (patroon van de wezen en verlaten kinderen). In 1893 werden kerk en pastorie eigendom van de staat en één met het geheel van de gevangenis. In de loop van de tijd wordt de kerk diverse keren gerestaureerd o.m. in 1914, 1926, 1953 en 1964.

Omdat men van mening was dat de vreemdsoortige en steeds wisselende samenstelling van de parochie, speciaal wat het gevangeniswezen betreft, een meer duurzame leiding vroeg en niet om de paar jaar een andere pastoor, werd in 1936 besloten de zielzorg van de parochie aan de Paters Franciscanen over te dragen. De eerste Franciscanenpastoor in datzelfde jaar was Pater Telesphorus Smits. In 1973 vertrok de laatste "verpleegde" en sinds 1983 is het centrum van het Veenhuizen vrij toegankelijk. De derde en laatste Franciscanenpastoor was in 1980 gestorven.
De huidige kerk is inmiddels te groot geworden voor de parochie. Het gebouw dreigde plaats te moeten maken voor kleinere nieuwbouw, maar in 1992 heeft de Rijksdienst voor Monumentenzorg het kerkgebouw tot beschermd monument verklaard. In december 1996 is de kerk overgenomen door de Stichting Drents - Overijsselse Kerken, een stichting die ijvert voor het "in stand houden van vanuit historisch oogpunt belangwekkende kerkgebouwen ...". Er is sprake van veel achterstallig onderhoud. In maart 1997 waren de plannen voor de noodzakelijke restauratie al in een vergevorderd stadium en was een subsidie-aanvraag uit de zgn.. "Nuis-gelden" ingediend.