Waalwijk, Grotestraat 26 - Hervormde Kerk

Bezig met het laden van de kaart...

Algemene gegevens
Naam object:	Hervormde Kerk
Genootschap:	PKN - Hervormde gemeente Besoijen
Provincie:	Noord-Brabant
Gemeente:	Waalwijk
Plaats:	Waalwijk (voormalig Besoijen)
Adres:	Grotestraat 26
Postcode:	5141HA
Sonneveld-index:	08537
Jaar ingebruikname:	1610
Architect:
Huidige bestemming:	Protestantse kerk (Hervormde Gemeente)
Monument status:	Rijksmonument 38201

Geschiedenis

Waalwijk-Besoijen, Hervormde Kerk met pastorie; jk 21-07-2010

Hervormde Kerk van het voormalige dorp Besoijen.

Besoijen is een van de zes Brabantse dorpen ten zuiden van de Maas, die vroeger bij het Graafschap Holland behoorden en daardoor van origine overwegend protestants zijn. Ten oosten van het dorp Besoijen liep de grens met het katholieke Brabant met het dorp Waalwijk, waarin de gemeente Besoijen later is opgegaan. De eerste aantekeningen van Besoijen dateren uit 1314. De naam Besoijen betekent eigenlijk Bij Ooijen, dat is bij gras en weiland, waar later de eufonische S is ingevoegd.

Op 15 april 1610 wordt door vooraanstaande burgers een contract getekend om een kerk en pastorie te bouwen. De Heer van Besoijen staat, tegen betaling, een stuk grond af dat bij het kasteel lag. Op 21 juni 1610 wordt een contract getekend met aannemer Van der Bilt uit Loon op Zand om op de bewuste grond de kerk met pastorie te bouwen.
De bouwkosten van de kerk zouden bedragen fl. 3.300,-, waarbij de kerkmeesters alle materialen zouden leveren. Voor het plaatsen van de banken in de kerk zouden de kostten fl. 133,- bedragen.
Het kerkhof wordt omheind met scheepshout van een aak die voor fl. 26,- is gekocht.
Op 8 mei 1611 wordt in de kerk de eerste dienst gehouden door meester Cornelis Hanecop, predikant van Sprang en Besoijen.

In 1620 wordt in de kerk een houten bord gehangen dat vermeldt dat de eerste steen gelegd was door Klaas Thonissen van Andel en Dirk Joosten Vloots. Op dit bord, dat in 1803 ten tijde van Ds. van den Broek nog in slechte staat aanwezig was, stond tevens vermeld dat Ds Hanecop de eerste predicatie hield.
De uiteindelijke kosten van kerk en pastorie, die omstreeks dezelfde tijd als de kerk gereedkwam, gaat de financiële draagkracht van de gemeente te boven. De kosten waren al tot meer dan fl. 5.000,- opgelopen. Na de nodige acties, giften en opslagen lukt het om in 1615 alle schulden afgelost te hebben.

In de jaren 1630-1637 heeft het dorp veel last van Spaanse en Hollandse troepen. Ook de kerk wordt herhaaldelijk door het krijgsvolk gevorderd waardoor veel schade wordt opgelopen.

Van 1672 tot 1674 is het weer een komen en gaan van vreemd krijgsvolk. Ondanks het verstrekken van drank en voedsel voor mens en dier en het afkopen van plunderingen wordt de kerk in augustus 1672 geplunderd door de Fransen.

Waalwijk-Besoijen, Hervormde Kerk; opn. 21-07-2010 jk

In 1682 wordt een nieuwe zonnewijzer aan de kerk aangebracht door meester Verwiel uit Sprang.

In 1717 wordt de stenen preekstoel vervangen door een houten en twee koperen lessenaars aangeschaft.

In 1770 zijn zowel de pastorie als de kerk in slechte staat. Met name de kerktoren staat op instorten. In 1773 wordt een bestek opgemaakt en het werk gegund waarbij het voor november 1774 gereed moet zijn. Het werk betreft het opknappen van de pastorie, waaronder het opnieuw met riet dekken van het dak, het repareren van de toren, het verplaatsen van de preekstoel uit de zuidwestelijke hoek naar de tegenwoordige plaats en het vernieuwen van de stoelen en banken.

In het jaar 1791 neemt de dorpsregering van Besoijen het Choor over dat in 165? aan de kerk gebouwd was als grafkapel voor de Heren van Besoijen. In deze kapel waren twee lichamen bijgezet. De dubbele, nog bestaande deur naar de kerk was van oorsprong af aanwezig om het choor te bereiken. Vanuit de kerk was via een trap de grafkelder bereikbaar. Men timmert de bovenste deur vast en de toegang tot de grafkelder uit de kerk wordt verwijderd. In het choor bouwt men een privaat, tegen de deur naar de kerk komt de boekenkast, er wordt een zolder getimmerd en de kap wordt vernieuwd. De toegang wordt gemaakt via het portaal aan de noordmuur van de kerk. Ook wordt een muurkachel gemetseld. In het portaal maakt men een toegang tot de grafkelder, die nu als gevang dienst gaat doen. De stoelenmaker Jan Verwiel levert 6 nieuwe stoelen voor fl. 7,50 voor het aldus ontstane raadhuis.

In 1802 wordt een nieuwe kerkklok gegoten ter vervanging van de oude, die gebarsten is.

In 1830 ondergaan kerk en pastorie een grote opknapbeurt.

Door een hevige brand op 3 maart 1840 wordt, naast zes huizen en een schuur ten oosten van de kerk, de pastorie in de as gelegd. De bedraagt fl. 4.000,- terwijl de verzekering maar fl. 1.685,00 uitbetaalt. In het zelfde jaar wordt de pastorie herbouwd.

Op 8 februari 1857 wordt een geschonken orgel in genomen. De schoolmeester wordt onbezolderd organist. De kerkenraad en de kerkvoogdij ontdekken 8 dagen na de ingebruikneming, toen de tekst op het orgel aangebracht werd, eerst wie de schenker was.

In 1868 kan de kerkvoogdij het choor kopen. Men wil het gaan gebruiken als consistorie- en catechisatiekamer. Ook is men bang dat als het pand in vreemde handen valt er overlast zal ontstaan tijdens de godsdienstoefeningen. Op 21 januari 1869 vindt ‘s avonds om 7 uur de eerste kerkenraadsvergadering plaats in de nieuwe consistoriekamer. Men besluit 3 zitbanken voor het catechisatieonderricht te laten timmeren.

In 1873 wordt door de kerkenraad fl. 250,- geleend aan de kerkvoogden tegen 3% rente per jaar. Het geld is nodig om de gang en kelder van de pastorie aan te smeren en om een washuis te bouwen.

In 1880 wordt de kerk weer ingrijpend gerestaureerd. Het dak stond op instorten.

Het versleten uurwerk wordt in 1892 gerepareerd waarvoor de kerkvoogdij fl. 200,- moet lenen.

De kerk wordt in 1922 voorzien van een kolenkachel en in 1923 wordt, vanwege een tekort aan zitplaatsen, de orgelgalerij over de volle breedte van de kerk uitgebreid waardoor 63 extra zitplaatsen beschikbaar komen.

In 1944 komt men weer zitplaatsen te kort waardoor besloten wordt het interieur te wijzigen en de kerkruimte van klapstoelen te voorzien. Zo komt men op 270 zitplaatsen.

Vervolgens vervangt men in 1960 de kolenkachel door een heteluchtverwarming; krijgt de kerkzaal in 1969 lichtkronen; wordt in 1970 naast de kerk het verenigingsgebouw De Rank gebouwd; het torentje in 1973 gerepareerd; het orgel gerestaureerd (1973); worden in 1975 in de kerk nieuwe banken en een nieuwe vloer aangebracht volgens de oorspronkelijke opstelling; de kerk inwendig gerestaureerd met een nieuwe kap en een houten plafond (1980); in 1982 de consistorie inwendig gerestaureerd en in 1988 de buitenzijde van de kerk en consistorie gerestaureerd.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

jk 21-07-2010

Kerk

Hervormde kerk, in 1610 gebouwde rechthoekige zaalkerk met torentje op het dak; aan de noordzijde een achtkante, onderkelderde uitbouw met tentdak, op de hoeken door pilasters versterkt, oorspronkelijk grafkapel, thans consistoriekamer. In de kerk een houten tongewelf, in de uitbouw een achtdelig ribgewelf. Eiken kansel met lezenaar, doophek en bank uit de 17de eeuw. Eenklaviers orgel, in 1857 gemaakt door J.J. Vollebregt. In torentje klok van H. Petit, 1803, diam. 61 cm. Mechanisch smeedijzeren torenuurwerk, voorzien van elektrische opwinding.

Pastorie

Rijksmonument 38200
N.H. Pastorie, huis onder schilddak en met Empire schuiframen, ingang met pilasters en kroonlijst.

MIP omschrijving

(MIP nummer: RT120-001709)

Bouwperiode:1610 tot: 1610
Gevels en materialen: Handvormbakstenen gevels, deels wit geschilderd.
Vensters en deuren: Spitsboogvensters met gietijzeren vorktraceringen.
Dak en bedekking: Zadel- en lessenaarsdaken met oud Hollandse pannen. Achthoekig tentdak. Consistoriekamer met lei in maasdekking.
Constructie: Houten tongewelf in schip, achtdelig ribgewelf in consistoriekamer. Zeskantige naaldspits.
Bijgebouwen: Bakstenen tuinmuur met ezelsrug.
Interieur: Consistoriekamer onderkelderd. Eiken kansel met lessenaar, doophek en bank uit de 17e eeuw. Orgel 1857.
Groen: Achter de pastorie tuin met 8 beuken (stamomvang max. 210 cm).
Bijzonderheden: Consistoriekamer oorspronkelijk grafkapel. Rechthoekige zaalkerk.

Cultuur Historische Waardekaart

Pastorie

Bouwperiode:1800-1850
Gevels en Materialen: Handvormbakstenen gevels, bepleisterde plint.
Vensters en Deuren: Zesruits schuifvensters, indeling deels gewijzigd. Paneelvoordeur in omlijsting.
Dak en Bedekking:Zadeldak, eindschilden, gotische pannen.
Bijgebouwen: Bakstenen tuinmuur onder ezelsrug.
Bijzonderheden: Ook Hollandsestraat 3. Mogelijk oudere kern.

Orgel

Waalwijk-Besoijen, Vollebregt-orgel (1855)

Historie

De heer J. van der Loo uit Waalwijk schonk in 1855 een orgel aan de Hervormde Kerk te Besoijen. Het is op 8 februari 1857 in gebruik genomen. De orgelbouwer is Johannes J. Vollebregt & Zn. uit Waalwijk. De oorspronkelijke dispositie is: Manuaal: Prestant 8' - Viola di Gamba 8' - Bourdon 8' - Octaaf 4' - Quint 3' - Woudfluit 2'; Pedaal: aangehangen.

In 1956 wordt door De Koff een restauratie uitgevoerd waarbij de klaviatuur naar de zijkant wordt verplaatst en een pneumatisch pedaal met een Subbas 16' toegevoegd. Verder wordt het register Mixtuur III-IV sterk geplaatst op een kantsleep.

In 1973 volgt weer een restauratie door orgelbouwer Blank onder advies van Willem Hülsmann. De aanleg van de klaviatuur blijft vanwege de hoge kosten gehandhaafd, echter het klavier wordt in stijl vernieuwd. Verder wordt de benaming van Quint in Nasard en Fluit in Open Fluit gewijzigd.

Dispositie

Manuaal (C-f3): Prestant 8' - Bourdon 8' - Viola di Gamba 8' (C-H Bourdon) - Octaaf 4' - Open Fluit 4' - Nasard 3' - Woudfluit 2' - Mixtuur III-IV st.
Pedaal (C-d1): Subbas 16'.
Koppelingen: Pedaalkoppel.
Tractuur: mechanisch; pedaal pneumatisch.

In de media

Uit Reformatorisch Dagblad, 21 april 2011.

Wie de Waalwijkse Grotestraat in westelijke richting volgt, ziet op nummer 26 de hervormde kerk van Besoyen, ook wel het witte kerkje genoemd. Dit werd op 8 mei 1611 –binnenkort 400 jaar geleden– in gebruik genomen.

Vierhonderd jaar geleden was Besoyen nog een zelfstandige burgerlijke gemeente. Gedurende het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) in de Tachtigjarige Oorlog werd op 15 april 1610 een contract getekend om in Besoyen een nieuwe kerk te bouwen. Deze kerk werd op 8 mei 1611 in gebruik genomen en is daarmee de oudste kerk van de Reformatie in de wijde omtrek. Ds. Cornelis Hanecop, predikant van Besoyen en Sprang, leidde de eerste dienst. Sindsdien hebben 37 predikanten de gemeente van Besoyen gediend.
Veel veranderde er in de loop der jaren, maar het kerkzegel met de Bijbeltekst Psalm 95:7: „Want Hij is onze God en wij zijn het volk van Zijn weide” is hetzelfde gebleven. Deze tekst is afgeleid van de naam Bij-Ooyen, later Besoyen genoemd, wat staat voor „bij gras en weiland.”
Gemeentelid M.H. Nieuwenhuizen heeft een boek geschreven over 400 jaar hervormde gemeente van Besoyen. Het boek verhaalt over het dorp Besoyen, de kerkelijke gebouwen en 400 jaar geschiedenis van de kerkelijke gemeente. Ook vertelt een aantal gemeenteleden over de gemeente anno 2011. Het boek kost 19,95 euro en is te bestellen door een e-mail te sturen naar scriba@kerkinbesoyen.nl. Zie ook [[1]]
Het jubileumjaar van Besoyen wordt op zaterdag 7 mei afgerond met een herdenkingssamenkomst, waarin ook het jubileumboek wordt gepresenteerd. In deze dienst staat de tekst van het kerkelijk zegel centraal. Zondag 8 mei zal in de ochtenddienst, waarin de eigen predikant ds. C. Mijderwijk voorgaat, voor de eigen gemeente een laatste maal aandacht zijn voor het jubileum.